Yüklə - Azərbaycan Tarixi Portalı

spesifik cəhətləri, ehtimal ki, Abşeronun əlahiddəliyi, onun iqtisadi və təbii
xüsusiyyətləri, gözəl inşaat materialı - badamdar daşının olması və i.a. bağlıdır.
Ansamblın binalarının memarlığı, ehtimal ki, Abşeronun dövrümüzədək gəlib
çatmamış ona qədərki abidələrinin memarlığı ilə bağlıdır. Onun köklərini Abşeronun və
Şirvanşahların qədim paytaxtı Şamaxının uzaq keçmişində axtarmaq lazımdır.
Yüksəkliyin təpəsində ucaldılan saray ansamblı günbəzlərinin və minarələrinin
siluetləri, yaraşıqlı monumental memarlıq formaları ilə Şirvan hökmdarlarının -
Dərbəndilər sülaləsi şirvanşahlarının vəsfi ideyasını təcəssüm etdirən əzəmət və
möhtəşəmlik təsiri bağışlayırdı. Ansambla daxil olan binalar müxtəlif vaxtlarda
tikilmişdir. İlk binalar, ehtimal ki, sarayın XIV əsrin sonlarında tikilmiş mərkəzi
hissəsi, yəni, ikinci mərtəbənin girişi hündür hamar baştağı ilə haşiyələnmiş
səkkizguşəli salonu, habelə sonralar Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsinin bitişdirildiyi
"təzə məscid"dir. I Xəlilüllah zamanında - XV əsrin birinci yarısında sarayın özünün
qalan binaları, türbə (h.839 (1435/6)-cu il), şah məscidi, minarəli saray məscidi (h.845
(1441/2)-ci il), sonralar isə saray hamamı və ovdan tikilmişdir.
XV əsrin ikinci yarısında Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsi, XV-XVI əsrlərin
ayrıcında, Fərrux Yəssar zamanında, ehtimal ki, Divanxana və qərb fasadına bitişik
əlavə bina tikilmişdir. Ansamblın ən son tikilisi h.994 (1585/6)-cü ilə aid Şərq
darvazasıdır. XV əsrdə saray ansamblı Bakı qalasının içqalası olaraq, bürclü divarla
əhatə edilmişdi; 162 ehtimal ki, 1501-ci ildə dağıdılmışdır. Onun XX əsrin
əvvəllərinədək nəzərəçarpan izləri dövrümüzədək qalmamışdır.
Qədim şəhərin görkəmi təkrarolunmaz gözəlliyə malikdir. Bu gözəlliyi ona
təkcə orta əsrlər memarlığının görkəmli abidələrindən olan Qız qalası, saray ansamblı
və qədim məscidlər deyil, həm də geniş buxtanın sahilindəki yerin relyefindən
məharətlə istifadə edilərək salınmış dar küçə və döngələri, bazar və meydançaları olan
qədim məhəllələr verir. XVI əsrədək şəhərin mərkəzi təpənin başında, şirvanşahın və
feodal əyanlarının yaşadığı saray zonasında yerləşirdi.
Şəhər orada yaşayan bu və ya digər əhali təbəqəsinin adını daşıyan bir sıra
məhəllələrə bölünürdü. Hər məhəllənin öz məscidi var idi. Məsələn, tayfalarla -
yeddilər, gilək, yaxud doqquzlar, habelə peşə sahibləri ilə - hamamçılar, həkkaklar -
bağlı qədim məhəllə adları indiyədək qalmaqdadır. "Şahgəldi" məhəlləsinin adı
maraqlıdır.
Şahgəldi Hüseyn bəy Lələ Şamlunun cilovdarı olmuşdur. Fərrux Yəssarla Şah
İsmayılın döyüşündə Şahgəldi Gülüstan qalasının yaxınlığında onu təqib edən
qızılbaşlardan at belində qaçan Fərrux Yəssarı haqlayaraq başını kəs miş və şahın
hüzuruna gətirmişdir. 163
Qızılbaşlar 1501-ci ildə Şirvanı zəbt etdikdən sonra şah Hüseyn bəy Lələ
Şamlunu oraya canişin təyin etdi. O isə Şahgəldi ağanı öz yerinə Şirvana hakim
qoydu. 164 Ehtimal ki, Şahgəldi ağa Bakıda yaşamış, saray zonasındakı adlı-sanlı
feodalların yaşadığı məhəllə də onun adı ilə adlanmışdır. Ən qədim məhəllələrdən olan
Şeşəlinin adı, görünür, türbənin girişi üstündəki altıguşə şəkilli xonça ilə bağlıdır.
Orada kufi xətlə 6 dəfə "Əli" sözü yazılmışdır. Divanxana rotondasının beş girişinin
123