Yüklə - Azərbaycan Tarixi Portalı

aydınlaşdırmağa imkan verir.
Şəhərləri əmirlər, hakimlər idarə edirdilər. Qoşunun başında isfahsalar, sahib
əl-cəyş dururdu. Bələdiyyə rəisləri - darğalar və amillər də inzibati işlərlə məşğul
olurdular. Şəhərin hakim təbəqəsi zadəganlar idi; rəislər feodal şəhərinin həyatında
mühüm rol oynayan sənətkarlıq sexlərinin və tacir silklərinin başçılarından ibarət idi.
Maliyyə məsələləri ilə Divan əl-Xərac məşğul olurdu. A millər vergi yığanlar idi.
Bakıda neft və duz mədənlərini idarə edən nazir var idi. Şəhərlərdə, rəislər kimi
şirvanşahlara heç də həmişə tabe olmayan ruhanilər, qazılar, müsəlman hüquqşünasları
- fəqihlər və Quran 11 oxuyanlar da yaşayırdı".
Şəhərlərin ən yoxsul əhalisi qullar və "qara camaat" (övbaş) idi. Onlar şəhərin
feodal hakim təbəqələrinə qarşı qiyamlar qaldırırdılar.
Hələ Sasanilər zamanı Sasanilər Dövlətinin mühüm strateji əhəmiyyətli əyaləti
olan Şirvan ərəb hökmranlığı dövründə ərəblərin böyük diqqət göstərdikləri ən iri siyasi
quruma çevrildi. Şirvanşahlar Şirvanın paytaxtı Şamaxıda yaşayırdılar. Ehtimal ki,
mərkəzi Bakı olan Abşeron Şirvan vilayətinin tərkibində əlahiddə inzibati vahid olub,
şirvanşahın təyin etdiyi hakim tərəfindən idarə edilirdi. X əsrin sonlarında Şirvanın
başlıca şəhərləri Şamaxı, Dərbənd, Bakı və Şəbəran idi.
Şirvanşahlar bütün tarix boyu müstəqillik uğrunda mübarizə aparmış, ayrı-ayrı
vaxtlarda müstəqil hakimiyyət sürmüşlər. Lakin Şirvan bu və ya digər işğalçın ın
hakimiyyəti altına düşdükdə Şirvanşahlar vassal asılılığında olub süzerenlərinə xərac
verirdilər. Ərəblərin Arranda hökmranlığı zamanı Məsləmə Əbdülməlik (VIII əsr)
Şirvanın üzərinə 20 min batman buğda və 50 min dirhəm pul vergisi qoymuşdu. 12
X əsrin ortalarında Şirvanşah Salari Mərzuban ibn Məhəmməd ibn Müsafirə 1
000 000 dirhəm xərac ödəyirdi. 13 Ərəb müəlliflərinin məlumatına görə, vergi kimi qul,
pul, təsərrüfat ləvazimatı, qatır, yük heyvanları və bəzək şeyləri almırdı. 14 Mənbələrdə
Bakı əhalisindən alınan verginin məbləği göstərilməsə də, neft, duz, buğda, zəfəran və
boyaqotu ilə zəngin olan şəhər və Abşeron kəndlərinin əhalisindən xeyli vergi
toplandığını ehtimal etmək olar. Şəhər sənətkarları işğalçılara və şirvanşahın xəzinəsinə
böyük miqdarda vergi verməklə ərəblərin və yerli feodalların ikiqat zülmünə məruz
qalırdılar.
Xilafətdə xərac və cizyədən əlavə, şəhər əhalisindən alınan bir sıra digər vergilər
də mövcud idi: xüms zəkatdan, yəni, bütün əmlakdan, sənətkarlıq məmulatından,
hasilatdan, qul halına salınmış əsirlərdən, arvad və uşaqlardan və bütün daşınar
əmlakdan alınırdı. Zəkat, yaxud sədəqə mal-heyvandan bu hesabla yığılırdı: dəvədən
-4-9 başdan bir quzu, yaxud iki keçi, 10-14 başdan 2 quzu, 15-19 başdan 3 qoyun və s.;
inək və camışdan - 30-39 başdan 1 baş, 40-50 başdan 2 baş və s.; qoyundan - 40-120
başdan 1 quzu, yaxud 2 keçi, 121-199 başdan 2 quzu, 200-399 başdan 3 qoyun və s.
200 dirhəm və 20 misqal qızıl və gümüşdən artıq məbləğdən, yaxud onun
dəyərindən qırxda biri alınırdı. Qeyri-müsəlman tacirlər mallarının dəyəri 200
dirhəmdən artıq olmadıqda ildə bir dəfə onun üçdə biri dəyərində zimmi vergisi
verirdilər. Başqa ölkələrdən gələn tacirlərdən mallarının dəyəri 200 dirhəmi
keçmədikdə onun onda biri məbləğində vergi alınırdı. 15
59