Yüklə - Azərbaycan Tarixi Portalı

yastıdır. Məscidin arxa tərəfində əlavə tikililər var". 149
1945-ci ildə "cənub", yaxud orta həyətin ərazisində arxeoloji işlər aparılarkən
A.M.Pavlinovun təsvir etdiyi "təzə məscid" deyilən məscidin bünövrəsi altında "təzə
məscid"dən xeyli böyük olan daha əvvəllər tikilmiş bir binanın divar və bünövrə
qalıqları aşkara çıxarılmışdır. 150 V.N.Leviatov da bu binanı, A.Bakıxanovun sözlərinə
istinadən, Seyid Yəhya Bakuvinin ibadət etdiyi və dərs dediyi qədim məscid sayaraq,
onun uçmasını XIV əsrin sonlarına aid edir. 151 Məlumdur ki, Seyid Yəhya XV əsrin
birinci yarısında Xəlilüllahın sarayında yaşamış və həmin əsrin 60-cı illərində
ölmüşdür. Deməli, köhnə bina artıq XV əsrin əvvəllərinədək uçmuşdur.
V.N.Leviatova görə, "təzə məscid" XVI əsrdən əvvəl tikilməmişdir 152 ki, bu da
səhv fikirdir. Belə ki, bu zaman Seyid Yəhya artıq həyatda yox idi.
Beləliklə, görünür "təzə məscid" XVI əsrdə deyil, XIV əsrin son-larında, yaxud
XV əsrin əvvəllərində köhnə bina uçduqdan sonra onun yerində tikilmişdir ki, bu da
A.Bakıxanovun məlumatına zidd deyil.
Qazıntı zamanı Şirvanşah sikkələrinin "təzə məscid"in keçmiş döşəməsindən
aşağı səviyyədə (III Fəribürzün sikkəsi - XIII əsrin ikinci yarısı) 153 və bilavasitə həmin
məscidin döşəməsi altından (Bakuyədə kəsilmiş XV əsr sikkəsi) 154 tapılması da bizim
müəyyənləşdirdiyimiz tarixi təsdiqləyir. "Təzə məscid"in tikintisində köhnə binanın
daşlarından istifadə olunmuşdur. XV əsrin 60-cı illərində, Seyid Yəhyanın ölümündən
sonra onun "təzə məscidə" bitişik türbəsi tikilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin
türbə üslub xüsusiyyətlərinə görə saray tikililəri ansamblına daxil olan binalardan
seçilmədiyi halda, "təzə məscid", A.Pavlinovun qeyd etdiyi kimi, "birincilərdən fərqli
olaraq, başqa vaxta, dövrə və hətta başqa memara məxsus olmalıdır". 155
Saray tikililəri ansamblına əlahiddə dayanan "Murad qapısı" deyilən bəzəkli
Şərq darvazası baştağı (h.994 (1585/86)-cü il), ovdan və uçulub dağılmış şah
hamamının qalıqları da daxildir.
Şirvanşahlar sarayının şərq darvazası kompleksin bütün tikililərindən xeyli
sonra, XVI əsrdə, Bakı türklərin işğalı altında olarkən tikilmişdir. Darvaza Bakı
əyanlarından Rəcəb babanın əmri ilə tikilmişdir. Baştağın memarı Təbrizin Vəlyənkuh
məhəlləsindən olan ustad Əmirşah Vəlyənkuhidir. Bunu baştağın haşiyəsindəki kitabə
də təsdiq edir. Baştağ XV əsr saray komp leksi binaları tipində tikilsə də, bəzək, zəriflik
və digər cəhətlərdən onlardan geri qalır. Baştağın yuxarı hissəsi ərəbcə daş kitabə ilə
bəzədilmişdir. "Bu nəcib imarəti tikməyi ən adil və müəzzim sultan Sultan Murad xanın
zamanında ulu Rəcəb baba Bakuyi doqquz yüz doxsan dördüncü ildə əmr etmişdir"
(h.994 (1585/86)-cü il). 156 Kitabənin hər iki tərəfində nəbati naxışlı xonça var. Baştağın
aşağı hissəsindəki stalaktit yarımgünbəz dərin taxça əmələ gətirir.
Sarayın digər baştağlarından fərqli olaraq onun qapıya oxşayan geniş çatma giriş
açırımı var. Çox ehtimal ki, bu baştağ indiyədək qalmamış, yaxud tikilməmiş binanın
girişi olmuşdur. Bunu darvazanın deyil, "imarətin" tikilməsindən xəbər verən kitabənin
mətni də təsdiq edir.
Aşağı həyətdən şərqdə, türbənin və məscidin ərazisindən aşağıdakı sahədə saray
ansamblına daxil olan hamam yerləşir.
121