Yüklə - Azərbaycan Tarixi Portalı

feodallara məxsus neft quyularından, göllərdən neft və duz hasilatı ilə məşğul olan
kəndlilərdən ibarət idi.
Neft quyularının sahibləri arasında dərvişlərə də rast gəlmək olurdu.
Məhəmməd ibn Mahmudun "Nəfais əl-Fünun" əsərində sultan Məhəmməd
Olcaytunun Bakıda bir dərvişlə görüşü təsvir olunur. Bu heykayətin məzmunu belədir:
Dərvişlərdən bir nəfər Bakı hüdudunda özü üçün bir neft quyusu qazmışdı. O, öz
həyatını və gəlib-gedənlərin (müsafirlərin) xərcini öz quyusunun mədaxili ilə təyin
edirdi. Bir gün sultan buraya gəldi. Dərviş adəti üzrə ona xidmət etmək üçün ayağa
qalxdı. Sultan ona-bəxşiş vermək istədi, dərviş almayıb dedi: "Bu miqdar ilə ruzgarım
keçir, bundan artığa ehtiyacım yoxdur". Onun sözü sultana xoş gəlib, necə yaşadığını
bilmək istədi. Onun hal və əhvalı sultana məlum olunca: "Sənin səltənətinə afərin
olsun" dedi. 52
Bakı qalasındakı, Abşeron kəndlərindəki məscid kitabələrində, qəbir daşlarında
ərəbcə "mənim ağam" mənasına gələn "mövlana" sözünə tez-tez təsadüf edilir. Bu fəxri
titul alim şəxslərə və şeyxlərə verilirdi. Saray vəzifəsi ilə bağlı "hacib" rütbəsinə rast
gəlinir. 53 Bakı qalasındakı daş kitabələrdə təsbit olunmuş bu titullar, rütbələr və vəzifələr
feodal cəmiyyətinin mürəkkəb struktura malik olmasından xəbər verir.
Abşeronun şəhər və kəndlərinin sənətkarları və rəiyyəti həm yerli feodallar, həm
də Abşeronda uzun müddət hökmranlıq etmiş ərəblərin, səlcuqların, monqolların və
başqalarının simasında yadelli işğalçılar tərəfindən istismar olunurdular. Onlar öz
feodallarına müxtəlif vergilər verir, feodal mükəlləfiyyətlərini yerinə yetirir, yerli və
yadelli hakimlərin ikiqat zülmünə məruz qalırdılar. Bunu Bakının sosial-iqtisadi
tarixinə dair XIV əsrin əvvəlinə aid maraqlı sənədlərdən biri də təsdiq edir. Bu,
İçərişəhərdəki Cümə məscidinin bünövrə daşındakı Bakı şəhəri və Abşeron kəndləri
əhalisinin üzə-rinə qoyulan vergi növlərini əks etdirən kitabədir. Kitabə bugünədək hələ
tam şəkildə oxunmamışdır.
Fars dilində olan bu kitabə Sultan Məhəmməd Olcaytunun yarlığının mətni olub,
aşağıdakı 4 sətirdən ibarətdir:
"1. Həqiqi sübhanə və təala (yəni, Allah) islamın padşahı dünyanın dörddə
birinin fərman fərması, sultanın ömrünü uzatsın.
2. Əzəmətli, böyük xaqan ...Ərəb və Əcəmin hökmdarı Olcaytu Xüdabəndə
Məhəmməd, A llah onun hakimiyyətini əbədiləşdirsin!
3. Dünyanın fatehinin yarlığına görə şəhər və vilayətin rəiyyəti qopçur, səranə,
neft və ürfi vergilərindən azad olunur.
4....Bundan belə bunları bakılılardan alana lənətlər olsun!" 54
Yarlığın verildiyi tarix dəqiq məlum deyil. Lakin mənbələr sultan Məhəmməd
Olcaytunun Bakıya gəldiyini təsdiqləyir. 55 Ehtimal ki, bu, onun Arrandan qayıdaraq
Gülüstanda dayandığı 1309-cu ildə olmuşdur. 56 Görünür, kitabədə Məhəmməd
Xudabəndə Olcaytunun yarlığının mətninin əsli deyil, yalnız onun məzmunu
verilmişdir. Belə ki, monqol hökmdarlarının fərmanlarının əslində hökmdarlar
haqqında Cümə məscidinin divarındakı kitabədə olduğu kimi üçüncü şəxsin deyil, 57
96