You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Kempfer, həmçinin, Balaxanada qərbdən şərqə uzanan 100 addımlıq sahədəki<br />
qara neft mədəninə tamaşa etmişdir. Burada neft çıxarmaq üçün müxtəlif yerlərdə<br />
nizamsız halda çoxlu dar quyular qazılmışdı; lakin quyuların hamısı işləyirdi. Onların<br />
dərinliyi otuz və daha çox dirsəkdir. (yuvarlaq olaraq qırx deyirlər). Bu, neft<br />
süxurlardan həmin dərinlikdə süzüldüyünə görə deyil, gecə sızan mayenin gündüz<br />
fəhlələrin çıxarmasından ötrü quyuda yığılması üçün onlara daha böyük dərinlik lazım<br />
olduğundan edilir. 16<br />
Kempfer daha sonra neftin çıxarılma üsulunu təsvir edir. Neft quyudan dəri<br />
tuluqlarda əllə, yaxud kiçik dolamaçarx vasitəsilə çıxarılırdı. Çox neft verən quyulardan<br />
birinin ağzı daşla hörülmüş və üstündə xeyli iri tikili ucaldılmışdı. Quyu həm çox enli,<br />
həm də dərin idi. Neft şırnağı ona şırıltı ilə axırdı. Onu quyunun dövrəsinə hərəkət<br />
etdirilən iki atın hərləndirdiyi dolamaçarx vasitəsi ilə çıxarırdılar. Mədəndə iş yalnız bir<br />
neçə saatlığa gecə dayandırılırdı. 17<br />
Neft xüsusi anbarlarda saxlanırdı. Kempferin təsvir etdiyi həmin anbarlardan<br />
biri azacıq dərinlikdə uzunu on yeddi, eni yeddi addım olan böyük tağlı tikili idi. Neft<br />
ona yaxınlıqdakı quyudan axıdılırdı. Neft anbarlarının daxilind ə hər iki tərəfdən<br />
istənilən səviyyəyə qədər enmək mümkün olan pilləkənlər düşürdü. 18<br />
İ.Qanveyin verdiyi məlumata görə (1747-ci il) nefti sudan ayırmaq və<br />
təmizləmək üçün onu qanovlarla ardıcıl olaraq bir neçə çalaya, yaxud rezervuarlara<br />
axıdırdılar. Beləliklə, birinci çalada neft tərkibindəki sudan ayrılırdı. 19<br />
Abşeronda neftayırma artıq XIII əsrin əvvəlindən məlum idi. 20 Bunu İ.Lerx<br />
təsdiq edir. Tutqun-qonur neftdən açıq sarı, çıxarılarkən bulanlıq olan ağ neftdən spirt<br />
kimi tezalışan şəffaf məhsul alınırdı. 21<br />
Neft həmin çalalardan Bakıya, qala yaxınlığındakı üç xüsusi neft anbarına<br />
daşınırdı. Bibiheybət və Bayıl ətrafında, neft quyularının yaxınlığında 15 belə anbar var<br />
idi. Oradaca, yaxınlıqda neft almağa gələn tacirlər üçün karvansara tikilmişdi. 22<br />
Ağ neft daha yüksək qiymətləndirilir, daha çox satılır və ölkədən xaricə<br />
aparılırdı. Neft Abşerondan yük heyvanları ilə, at qoşulmuş arabalarla, yaxud dəvələrlə<br />
daşınırdı. O, tuluqlarda Bakıya, Şamaxıya, A zərbaycanın digər şəhər və kəndlərinə<br />
gətirilirdi. 23 Neft Bakıdan dəniz yolu ilə İrana, Özbəkistana, Dağıstana və Şimali<br />
Qafqaza ixrac olunurdu. 24 Bakı və Şamaxıdan neft karvan yolları ilə Hindistana, İrana,<br />
Kürdüstana, Türkiyəyə aparılırdı. 25 Mənbələrdə 1637-ci ildə Moskva dövlətinə çoxlu<br />
miqdarda neft ixrac olunduğu göstərilir; burada o, "dövlət xəzinəsi"ndəki mis<br />
qazanlarda (ehtimal ki, Moskva Kremlinin anbarlarında) saxlanılırdı. 26 Neft Qərbi<br />
Avropa ölkələrinə də ixrac edilirdi. 27<br />
XVII əsrin birinci yarısında neft hasilatının həcmi haqqında istifadə edilən neft<br />
quyularının sayına görə təsəvvür əldə etmək mümkündür. Lerxin verdiyi məlumata<br />
görə, Uxaniyanın (indiki Novxana kəndi) 5 verstliyindəki bir kəndin (ehtimal ki,<br />
Binəqədinin) yaxınlığında 30-dan 40-dək neft quyusu var idi. 28 XVIII əsrin 20-ci<br />
illərinədək neft hasilatı xeyli aşağı düşmüşdü.<br />
"...İran şahının vaxtında orada (Balaxanada - S.A.) 52 quyu var idi. Onların<br />
hesabına böyük ticarət gedirdi, indi isə zərər çəkməmiş cəmi 26 quyu durur..." 29<br />
161
Change language