Yüklə - Azərbaycan Tarixi Portalı

unun nəticəsində adı çəkilən ərazilərin quruya çevrildiyini qeyd etmişlər. Professor
SA.Kovalevski hesab edir ki, ilk əsrlərdə Bakı yaxınlığındakı adalar quru ilə birləşmiş,
buxta quru olmuşdur. O, indiki buxtanın yerində yaşayış məskəni olması imkanını
ehtimal edir. Bu alimin fikrincə, Xəzər dənizinin Bakı arxipelaqı bankələrinin
bütünlüklə qitə ilə qovuşduğu və Bakı buxtasının tamamilə quruya çevrildiyi ən aşağı
səviyyəyə enməsi II əsrdən VII əsrə qədərki dövrə təsadüf edir. VII əsrdən etibarən
Xəzərin səviyyəsi Bakı buxtasının əmələ gəldiyi IX əsrədək sürətlə qalxmağa başlayır.
XIV əsrin əvvəlində suyun səviyyəsi indikindən xeyli yüksəyə qalxmışdı. 55
Ola bilər ki, Bakı buxtası VII əsrdən də əvvəl yaranmışdır. Belə ki, Bakı
qalasının konfiqurasiyası göstərir ki, köhnə Bakı artıq buxta mövcud ikən dəniz
sahilində liman şəhəri kimi salınmışdı. Əks halda, IX-X əsr ərəb coğrafiyaşünasları
Xəzərin səviyyəsinin bərk qalxması faktını qeyd edərdilər. Görünür, dənizin sahili xeyli
cənubda, böyük Zirənin arxasında olmuşdur. Belə ki, Bayıl buxtasında istehkam quruda
tikilmiş və 1234/5-ci ildə başa çatmışdır.
Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişməsinə dair alimlərin son tədqiqatları
göstərmişdir ki, Xəzərin son transqressiyası hardasa eramızın hüdudlarında
başlanmışdır. Lakin əvvəllər dənizin səviyyəsinin qalxması çox ləng getmiş, suyun
səviyyəsi tez-tez xeyli aşağı düşmüşdür. Xəzərin səviyyəsi XIII əsrin sonunadək aşağı
olmuşdur. Lakin XIII əsrin sonu-XIV əsrin birinci yarısında, yüz ildən də az bir dövrdə
dənizin səviyyəsi 10 metrdən də çox qalxmışdır. Marino Sanutonun xəritəsində (1320)
belə bir qeyd vardır. " Dəniz hər il bir əl içi boyda qalxır və artıq bir neçə yaxşı şəhər
məhv olmuşdur". XIV əsrin birinci yarısında Nəcati, Həmdüllah Qəzvini Abaskunun
qərq olmasından, Bakıdakı Səbayıl istehkamlarından bəhs etmişlər. Əbdürrəşid
Əl-Bakuvi (1403) yazır ki, dəniz Bakıda bir çox qala bürclərini bas mış və məscidə
yaxınlaş mışdır. Sonralar dənizin səviyyəsi 600 ildən çox - XX əsrin əvvəlinədək yüksək
olmuş, həmin vaxtdan enməyə başlamışdır. Onun səviyyəsi 1929-1945-ci illərdə
xüsusilə kəskin surətdə enmiş, 16 il ərzində 2 m aşağı düşmüşdü. 56
Bakı buxtasında dəniz hamamı tikilərkən buxtanın dibində qədim daş döşəmə
aşkar olunmuşdur. 57
XIX əsrin birinci yarısında tikinti işləri aparılarkən Qız qalasından buxtadakı
qərq olmuş istehkama doğru dənizdə uzaqlara qədər uzanıb gedən uçub-dağılmış
divarların qalıqları tapılmışdır. 58 Bir sıra müəlliflər Xəzər dənizinin səviyyəsinin
dəyişməsi ilə əlaqədar yerli əhalinin nəsildən-nəslə ötürdükləri əfsanələrdən, indiki
Bakı buxtasının yerindəki qərq olmuş Səbayıl, yaxud Şahbağ şəhərindən xəbər vermiş,
bu faktın sübutu üçün suyun altından bürclərin, yarım uçmuş qala hasarlarının, qəbir
daşlarının göründüyünü qeyd etmişlər. 59 Xalq rəvayətlərinə təkcə Səbayıl şəhəri deyil;
guya Bakının yaxınlığında mövcud olmuş "Şəhri-Yunan" adlı digər bir böyük şəhər
haqqında da dumanlı məlumatlar qorunub saxlanılmışdır. 60 Başqa adlar da çəkilir:
Xaraba şəhər, Xunsar və s. Digər bir versiyaya görə, Xunsar əvvəllər onun adı ilə
adlanan Bakı şəhərinin təməlini qoymuş adamdır. 61 Bəzi rəvayətlərdə Bakının yerində
olmuş şəhərin qərq olması Makedoniyalı İsgəndərin adı ilə bağlanır. 62 Lakin bəllidir ki,
Makedoniyalı İsgəndər Abşeron ərazisində olmamışdır. Bütün bu əfsanələr və xalq
24