Yüklə - Azərbaycan Tarixi Portalı

kitabəsində qalanın sahibi Sipahsalar İshaq ibn Kakulinin adı çəkilir. 17 Görünür, bu
ailənin üzvləri XI əsrdən bəri və sonrakı əsrlərdə Şirvan dövlətinin idarə edilməsində
mühüm rol oynamışlar.
Şirvanın vəziri, şirvanşahın iltifatı ilə də olsa, dövlətin tam səlahiyyətli hakimi
idi. Vəzirlərin hakimiyyəti, hər şeydən əvvəl, məmur təbəqəsinin nümayəndələri üçün
bəxşiş mənbəyi idi. Şirvanın vəziri əl-Kakuli mükafat və bəxş iş verməkdə səxavəti ilə
məşhurlaşmışdı. Əhalidən vergi yığmaq icazəsini (daman, müqatiə) vəzir verirdi. Bakı
qalasındakı Cümə məscidi minarəsinin bünövrə daşındakı farsca kitabəyə görə,
Şirvanda, ehtimal ki, XI-XII əsrlərdə Şamaxıda, XIII-XIV əsrlərdə isə Bakıda
vəzirlərin divanı (divan al-vüzəra) mövcud olmuşdur. Sultan Məhəmməd Olcaytunun
(1304-1316-cı illər) yarlığının mətnindən ibarət olan bu kitabədə Bakuyə Divanı
xatırlanır. 18 Divanın əsas gəlir mənbəyi pul rentası şəklində daxil olan vergi və
töycülərdən, habelə hərbi qənimət və xəracdan ibarət idi. Şəhərlərdə vergi və töycülərin
yığılması ilə amillər məşğul olurdu. 19 XI əsrin sonunda Divanın sahibi (mülki və
maliyyə idarəsinin başçısı) və vəzirin naibi (müavini) şirvanşahın feodal inzibati
idarələrində xidmət edən Məsud ibn Namdar idi. Onun əsas gəlir yeri şəhər və ya
mahalda yığılan vergi və töycülərdən daimi və irsən təyin olunan pul ödənci - idrar idi.
İdrarı təyin etmək hüququ da vəzirin səlahiyyətinə məxsus idi. Lakin XV əsrdə
vəzirlərin hakimiyyətini sıxışdıraraq nüfuz qazanmış müstövfilər - maliyyə-mühasibat
idarəsinin yüksək mənsəbli məmurları idrarın verilməsini dayandıra bilərdilər. Vergi
məbləği divana müntəzəm daxil olmadığından idrarın alınması tez-tez çətin-ləşirdi.
İdrardan başqa təsviq (məvacib), müşahəra (aylıq haqq) kimi pul ödəncləri də mövcud
idi. 20 Məsud ibn Namdar Şirvanın şəhər idarəsində müstövfi vəzifəsində işləyirdi. O,
vergi məbləğlərinin mədaxil və məxaricinin hesabını aparmaq, şəhərin mədaxil və
məxaric dəftərlərinin tərtibi ilə məşğul olurdu. Namdar həmçinin, özünün müşrif -
əhalinin gəliri haqqında məlumat toplayan nəzarət məmuru vəzifəsinin də adını çəkir. 21
Orta və kiçik məmurlar qrupuna nazirlər, katiblər, amillər, şəhər kəndxudaları və s.
daxil idi. Kiçik nəzarət məmuru olan nazirin vəzifəsi kənd mülklərindən və sənətkarlıq
istehsalından, Bakı və Abşeronun duz mədənlərindən və neft quyularından götürülən
gəliri hesablamaq idi.
Qoşunların uçotu və onların məvacibinin ödənilməsi ilə məşğul olan məmur arid
adlanırdı. 22 Şəhnə (şihnə) XI-XII əsrlərdə sultanın hərbi canişini idi. A milin və şəhər
hakiminin yanında müxtəlif tapşırıqları icra edən məmur - katib vəzifəsi də var idi.
Məsud ibn Namdar "əsl" katibin bilik sahələrini sadalayaraq, fiqhə və şəriətə,
qrammatikanın müxtəlif incəliklərinə bələd olmağı, Quranı bilməyi və s. xatırladır.
Beyləqanda amilin on beş katibi var idi. 23 Mirab şəhərin su təchizatı və onun şəhər
sakinləri arasında bölüşdürülməsi ilə məşğul olur, suvarma kanallarının saz olmasına,
bulaq və su quyularının təmizliyinə nəzarət edirdi.
Feodal sinfi daxilində ikinci qrup ali rütbəli ruhanilər - vilayətdə şeyxülislam,
qazılar və qazi-əl-qüzzat (qazılar qazısi), yəni, vilayətin baş şəhərinin qazısı təşkil
edirdi. Onlar şəhər idarəsində yüksək vəzifələr tuturdular.
XI-XV əsrlərdə digər müsəlman dövlətlərində olduğu kimi Şirvanda və
90