Yüklə - Azərbaycan Tarixi Portalı

Tiyul təsisatı əvvəlki əsrlərdə olduğu kimi davam edirdi. İntəhası fərq onda idi
ki, xanlıq dövründə tiyuldar təkcə vergi rentasının və kəndlərdən yığılan digər
rüsumların deyil, həm də sakinləri ilə birlikdə kəndlərin özünün də sahibi idi. 43 I Şah
Abbasın fərmanının (1615-ci il) surətindən ibarət kitabədə göstərilir ki, Bakıda tiyuldar
rəiyyətdən vergi rentasını Divan vasitəsi ilə alırdı. 44 Lakin XVIII əsrin ikinci yarısında
bu vergiləri bilavasitə tiyuldar özü yığa bilərdi. Bu dövrdə tiyulun özü kimi, tiyuldar
vəzifəsi də irsi olmuşdu. 45
Başqa xanlıqlarda olduğu kimi Bakı xanlığında da feodal təsisatları, asılı kənd
icması, soyurqal, müafi, tiyul, mülk 46 və i.a. mövcud idi. Həmin dövrdə mülk barəsində
Bakıxanov yazırdı: "İranda, əvvəllər olduğu kimi, indi də mülkədar satın alınma, yaxud
irsi tərpənməz əmlak sahiblərinə deyilir". 47 Tiyulla mülk arasında əsas fərq onda idi ki,
tiyul dövlət qulluğu ilə məşrut idisə, mülkə qeyd-şərtsiz sahib olurdular. 48
XVIII əsrdə bəylər şəhər tacirləri və sələmçiləri kəndlilərdən onların bağlarını,
evlərini, əmlakını - mülklərini satın alırdılar. 49 Feodal zadəganlığı, başda xan olmaqla
şəhər və kənd əhalisindən topladıqları töycü və vergilərdən böyük miqdarda sərvət
qazanırdı. Bəzi sənədlər xanın gəlirini aşkarlamağa imkan verir. 1806-cı ilin
məlu matına görə onun illik gəliri xan pulu ilə 116 800 manat idi ki, bu da rus pulu ilə
81760 rubla bərabər idi. 50 Gəlirin məbləği aşağıdakılardan əmələ gəlirdi:
1) ildə 3621 manat və 1675 pud arpa can - vergisi;
2) xalvarı 6 manatdan 12 000 xalvar neft satılmasından əldə edilən 72 000
manat;
3) boyaqlardan gələn gəlir - ildə 1000 manat;
4) zərbxananın gəliri - 10 000 manat;
5)ərzaq mallarından və mal-qaranın kəsilməsindən alınan rüsumlar - təqribən
6000 manat;
6) suiti ovunun 13 illiyə icarəsindən gələn gəlir- 10 000 manat;
7) gətirilən "tay"lardan 1 manat, aparılan taylardan is ə 20 qəpik gömrük
rüsumu. 51
Xanın göstərilənlərdən başqa duzdan, xan karvansarasından və onun özünə
məxsus olan 4 dükandan, başlıca olaraq, gəmilərlə Həştərxandan gətirilən mallardan
toplanan ticarət və gömrük gəlirləri də var idi. Şəhərdə asayişə, sakinlərin evlərinin,
bazar-dükanlarının mühafizəsinə nəzarət edən polis vəzifəsini yerinə yetirən məmurları
(11 nəfər) nəfinə yığılan darğalıq deyilən vergi də var idi. 52
Xanın zərbxanasında əridilmiş gümüş rus manatından və aşqar qatışıq İran
gümüşündən "abbası" sikkəsi kəsilirdi; hər rus manatından 10-12 abbası çıxırdı. 53 Bakı
abbasısı ən aşağı əyarlı abbası idi. Qmelinin sözlərinə görə hər abbasıda 8 qəpiklikdən
də az gümüş var idi. 54 Bundan əlavə, XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əvvəllərində Bakıda
"Badkubə" adlı mis sikkələr də kəsilirdi. 55 Göstərilən 10000 manatın çoxunu; 5, yaxud
6 minini xan alırdı, qalan pullar isə quyuların işlədilməsinə, neftin daşınmasına, duz
istehsalına, qalanın təmirinə və bəylərin məvacibinə sərf olunurdu. 56
Xanın gəlirinin bir sıra maddələri icarəyə verilirdi. Bakı xanlığında əsas icarə
malları aşağıdakılar idi: 1) qara neft, 2) ağ neft, 3) duz, 4) boyaqlar, 5) sallaqxanalar, 6)
231