Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
ilədək hakimiyyətdə olmuşdur. 14<br />
II Mirzə Məhəmməd xan Məlik Məhəmməd xan oğlu 1784-cü<br />
ildən 1791-ci ilədək hakimiyyət sürmüşdür. 15<br />
Məhəmmədqulu xan I Mirzə Məhəmməd xan oğlu 1791-1792-ci illərdə<br />
hakimiyyətdə olmuşdur. 16<br />
Hüseynqulu xan Hacı Əliqulu ağa oğlu 1792-ci ildən 1806-cı ilədək hakimiyyət<br />
sürmüşdür. 17<br />
Şəhərin feodal zadəganları sırasına böyük sərvət sahibləri olan hakim təbəqə<br />
nümayəndələri - xanlar, bəylər, məliklər, ağalar, sultanlar, naiblər daxil idi.<br />
Qamba yazırdı ki, Bakı xanı, demək olar ki, öz xanlığındakı bütün torpaqların və<br />
evlərin sahibi idi. 18 Xan idarəçiliyində bütün torpaqlar xanın mülkiyyəti sayılırdı, divan<br />
(xəzinə) torpaqları ilə hökmdarın xüsusi mülkiyyəti (xassə) arasında fərq aradan<br />
çıxmışdı. 19<br />
Xanlıq dövründə bəy və ağa təbəqəsinə xanın yaxın qohumları, qədim yerli<br />
əyanların, Səfəvilər və Nadir şah vaxtında feodal xidməti göstərmiş keçmiş maliklərin<br />
nəsilləri mənsub idi. Səfəvi şahlarının A zərbaycana, o cümlədən Abşerona köçürdüyü<br />
türk tayfalarının irsi başçılarının nəsilləri də bəylərin sırasına daxil idi. Bəy titulu xan<br />
tərəfindən xidmətə görə verilirdi. Onların göstərdikləri xidmət pul məvacibi ilə deyil,<br />
xanın, yaxud əhalisi bəy üçün müxtəlif mükəlləfiyyətlər yerinə yetirən kəndlərin<br />
gəlirinin müəyyən hissəsindən ödənilirdi. 20 Bəylər və digər yerli feodallar keçmiş şah<br />
məmurlarının funksiyalarını yerinə yetirərək bütöv kəndləri idarə edirdilər. Dövlət<br />
aparatı xeyli bəsitləşdirilmişdi. Toфaq fondu xanın sərəncamında idi. O, kəndlərin və<br />
digər torpaqların idarə hüququna dair "məliklik" fərmanları verirdi. Məlik titulu hələ<br />
XVIII əsrin birinci yarısında mövcud idi. Dərgahqulu xanın fərmanı ilə Abdulla bəy<br />
Hacı Səlim bəy oğlu 1731-ci ildə Bakı mahalına məlik təyin edilmişdi. 21 Xanlıq inzibati<br />
cəhətdən mahallara bölünürdü. Bakı xanlığında naiblərin idarə etdiyi Abşeron kəndləri<br />
mahal sayılırdılar. Naiblərin tabeliyində darğalar, yüzbaşılar, kəndxudalar və digər<br />
vəzifəli şəxslər var idi. Naiblər xanların canişini və hakim idilər. Məsələn, Şamaxı naibi<br />
olan qardaşı Abdulla bəyin özbaşınalığından narazı olan qubalı Fətəli xan 1770-ci ildə<br />
onun yerinə Bakı xanı Məlik Məhəmməd xanı naib qoymuş, lakin camaat ondan narazı<br />
olduğundan tezliklə onu bu vəzifədən məhrum etmişdi. 22<br />
Xanlıqda xırda torpaq sahibləri - ictimai vəziyyətinə görə bəylərdən aşağıda<br />
dayanan müafilər də var idi. Müafilər qeyri-nizami feodal döyüşçü dəstələrində (çərik)<br />
hərbi xidmətdən başqa divanın və torpaq sahiblərinin nəfinə bütün vergi və<br />
mükəlləfiyyəflərdən azad olunmuşdular. Müafilər xanlığın başlıca hərbi qüvvəsini<br />
təşkil edirdilər. 23 Asılı və vergi mükəlləfiyyətli rəiyyətə qarşı qoyulan müafilər xanın<br />
feodal döyüşçü dəstələrində bel bağlamaq mümkün olan etibarlı hərbi qulluqçular idi. 24<br />
Tiyuldar bəylərin çıxardıqları silahlı dəstələr və muzdlu qoşunlar da var idi. Bakı xanı<br />
Məlik Məhəmmədin hakimiyyəti dövründə xanın qoşunu 500 nəfərdən ibarət idi. 25<br />
Qmelin 1770-ci ildə Abşeronda olarkən xan qoşun dəstəsinin döyüşçülərini -<br />
nökərləri Saray kəndində görmüşdür. Burada 100 nəfər döyüşçü yaşayır və ildə 50<br />
manat məvacib alırdı. Onların böyüyü yüzbaşı is ə ildə 200 manat alırdı. 26 Nökərlər də<br />
228
Change language