You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
İlkin məxəzlərdən göründüyü kimi, Elxanilər hakimiyyətə gəldikdən sonra<br />
torpaqların, mədən və karxanaların böyük bir hissəsini əvvəlki sahiblərinin əllərindən<br />
alaraq, onlan "incu" və "divan"ın mülkiyyətinə qatmışdılar. Ehtimal ki, eyni aqibət neft<br />
quyuları sahiblərinin də başına gəlmişdi. Elxanilər əvvəllər yerli hakimlərə məxsus neft<br />
quyularının böyük bir hissəsini ələ keçirib, onları müqatiəyə (icarəyə) vermişdilər ki, bu<br />
da icarədarların həm mədənləri, həm də quyularda işləməyə təhkim olunmuş yerli<br />
kəndliləri vəhşicəsinə istismar etməsinə səbəb olurdu.<br />
Bu, neft mədənlərində işləyən əhalinin tamamilə dilənçi kökünə düşməsinə və<br />
ümumiyyətlə, məhsuldar qüvvələrin tənəzzülə uğramasına, nəticədə isə neft hasilatının<br />
azalmasına gətirib çıxardı. Qeyd etmək vacibdir ki, Bakı şəhərinin iqtisadiyyatının<br />
inkişafı və yüksəlişi neft yataqlarının istismarı ilə bağlı olmuşdur və orta əsr Bakısının<br />
inkişafının başlıca iqtisadi amili neft hasilatı idi. Şəhərin inkişafının spesifik cəhəti<br />
bundan ibarətdir.<br />
Kitabədə adı çəkilən son vegi termini "ürf" şəriətdə nəzərdə tutulmayan vergilər<br />
kimi başa düşülməlidir. 66<br />
XI-XV əsrlərdə Bakının şəhər əhalisindən yuxarıda gətirilən kitabədə<br />
göstərilənlərdən başqa vergi və töycülərin toplanmasına dair məlumatımız yoxdur.<br />
Ehtimal ki, şəhər əhalisi, əsasən tacirlər və sənətkarlar, A zərbaycanın başqa şəhərləri<br />
üçün səciyyəvi olan digər vergilər də verirdilər. Dövlət və mülkədarlar tərəfindən<br />
əhalinin üzərinə qoyulan ən soyğunçu vergilərdən biri kəndli və şəhərlilərdən alınan<br />
"əvariz" idi. Müharibə, sarayda ailəvi şənliklərin keçirilməsi ilə əlaqədar təcili xərcləri<br />
ödəmək üçün, adətən, nağd pul şəklində toplanan əvariz monqol istilasından xeyli əvvəl<br />
də mövcud olmuşdur. 67 Monqollar dövründə şəhərlərdə ən çox yayılmış vergi bazarda<br />
istər topdansatış, istərsə də pərakəndə satış ticarəti mallarından alınan tamğa idi. 68 Əhali<br />
üçün çox ağır olan bu vergi şəhərlərdə ticarətin inkişafını ləngidirdi.<br />
Şəhərlərdə bac deyilən yol gömrük xərci də toplanılırdı. 69 Gömrük toplanması<br />
vergi yığanların hədə-qorxu ilə artıq pul qoparmaları ilə müşayiət olunurdu.<br />
Mənbələrdə həmin verginin Bakıda toplanmasına dair məlumat var. 70<br />
Bundan əlavə şəhərlərdə biyar adı ilə tanınan mükəlləfıyyət də mövcud idi. Bu<br />
mükəlləfiyyətə görə rəiyyət dövlətin, feodal xeyrinə arx və kəhriz qazılmasında, onların<br />
təmizlənməsində, qala divarlarının, sarayların və s. tikilməsində məcburi surətdə<br />
işləməli idi. Monqol istilasından xeyli əvvəl mövcud olan biyar son dərəcə ağır<br />
mükəlləfiyyət idi. 71 Yəqin ki, biyar XI-XV əsrlərdə mürəkkəb kəhriz sisteminin<br />
yarandığı və bir sıra iri qala tikililərinin inşa edildiyi Bakıda da mövcud olmuşdur.<br />
Şəhərin ən aşağı sosial pilləsində əmək vasitələrinə və xammala malik olmayan<br />
yoxsul sənətkarlar, günəmuzd fəhlələr, qulamlar, qullar, "runud və övbaş" adlandırılan<br />
sinfi simasını itirmiş ünsürlər və i.a. dayanırdı.<br />
XI-XV əsrlərdə şəhərlərin sosial strukturunda müharibədə ələ keçirilən<br />
əsirlərdən ibarət qullar da müəyyən yer tuturdu. XIII əsrin 20-ci illərində yazmış<br />
anonim müəllif Şirvanın mallarını sadalayarkən ilk növbədə "cariyə qızların, türk<br />
qullarının" adını çəkir. 72 1281-ci ildə Arrana və Şirvana səyahətə çıxmış və Bakıda<br />
ölmüş şair Nizari "Arran vadilərinin" türklərlə dolu olduğunu göstərir. 73 Qulları<br />
98
Change language