Yüklə - Azərbaycan Tarixi Portalı

dükanlar, 7) zərbxana, 8) darğalıq-darğaların nəfinə yığılan vergi və i.a. 57
Neft quyularının və duz mədənlərinin çoxunun sahibi olan xan neft və duzun
icarəsindən əvvəllər şah xəzinəsinə gedən xeyli gəlir götürürdü. Qmelin Bakı əhalisinin
dilindən xanı misilsiz dərəcədə varlı adlandırır. 58 Əksəriyyəti icarəyə verilmiş çoxsaylı
vergi və rüsumlar şəhər ticarətinin inkişafına ağır təsir göstərirdi. Öz xeyirləri üçün
icarə haqqından xeyli artıq məbləğdə pul alan icarədarlar şəhər və kənd əhalisini qarət
edirdilər. İcarədarlar, adətən, icarə pulunu xanın xəzinəsinə ödəyir, sonra isə həmin
məbləği şəhər əhalisindən artıqlaması ilə yığırdılar.
Gömrük rüsumları - xanın torpaqlarından keçirilib aparılan bütün mallardan
alınan ticarət vergisi - rahdari şəhər ticarətinin inkişafı üçün böyük əngəl idi. Məsələn,
XVIII əsrin 70-ci illərində içində aparılan maldan asılı olmayaraq, hər kisə üçün bir
abbası, Bakı neftinin hər tuluğu üçün isə yarım abbası gömrük rüsumu alınırdı. 59
Qmelinin qeyd etdiyinə görə gömrük məmurları "tamamilə vicdansız olub, öz
mənfəətləri üçün daha çox tələb edirdilər". 60 Bütün bu töycülər, vergilər, rüsumlar
Abşeronun şəhər və kənd rəiyyətinin üzərinə ağır yük kimi düşərək onlan
müflisləşdirirdi.
Rəiyyətin ağır vəziyyəti, şəhərlərdə feodalların özbaşınalığı müxtəlif formalarda
- kəndlilərin bir xanlıqdan başqasına qaçması, mülkədarların öldürülməsi, mülklərinin
yandırılması və i.a. - təzahür edən sinfi mübarizəni kəskinləşdirirdi. Kəndlilər bir çox
hallarda şəhərlərdə gizlənərək, dilənçilik içərisində iş axtarırdılar.
5. SURAXANI KƏNDĠNDƏKĠ HĠND ATƏġGAHI
Bakı yaxınlığındakı ən maraqlı və özünəməxsus tarixi memarlıq abidələrindən
biri də atəşpərəst hindlilərin "Atəşgah" adlanan köhnə məbədidir. O, dənizdən azacıq
aralı, Abşeron yarımadasındakı Sura xanı kəndinin cənub-şərq qurtaracağında, neft
mədənlərinin yaxınlığında olub, hal-hazırda hər tərəfdən onların əhatəsindədir.
Abidənin tikildiyi yerin relyefi düzənlikdir. Hücrələr və ibadətgah XVII-XIX əsrlər
ərzində müxtəlif vaxtlarda tikilmişdir. Hücrələr XVIII əsrin sonlarında ümumi hasara
alınmışdır. "Atəşgah" Bakıda yaşayan, üzvlərinin əksəriyyəti Şimali Hindistandan
çıxmış və sikhlər kastasına mənsub olan hind icması tərəfindən inşa edilmişdir. 1
Karvansaranı xatırladan bütün tikili planda qapalı beşguş ə formasında olub,
vaxtilə zəvvarlara xidmət üçün istifadə edilən 24 hücrədən və bir otaqdan ibarətdir.
Qapalı beşguşəli divarların əmələ gətirdiyi həyətin ortasında rotonda şəklində
ibadətgah var. Onun ortasındakı quyudan məbədin günbəzinin dörd küncü üzərində də
yanan qaz (metan) çıxardı. Məbəd özü hər tərəfdən açıq olan dördbucaqlı tikilidən
ibarətdir. Məbədin Balaxanaya baxan şimal divarındakı tağın üstündə hind dilində
kitabə quraşdırılmışdır. Binanın dörd küncündə yanar qazın daxil olduğu dörd kvadrat
kərpic boru var. Hücrələr pəncərəsizdir. Hücrələrin girişi üzərində hind dilində
232