VAN DE STREEK - Variaties

Zo bekend als het buiten Friesland is dat Friessprekenden graag een ƒ
en een s aan het begin van een woord (of lettergreep) gebruiken, of
dat ze daar sk- bezigen waar bijvoorbeeld het Nederlands sch- heeft,
zo onbekend is de volgende uitspraakregel van het Fries: in gesloten
lettergrepen wordt een geschreven a voor direct volgende d, n, t, l en
s uitgesproken als een korte o. Er staat in het Fries dan wel
bijvoorbeeld jas, kat, man, maar de uitspraak is jos, kot, mon. Ook
het Fries ontkomt niet aan een aanpassing aan het Nederlands in dit
opzicht. Nieuwe woorden als canvas worden niet als konvos
ingeburgerd. 2
En als jongeren de naam van de muziekgroep De Kast
uitspreken, doen zij dat vaak op z'n Nederlands net als mensen die
niet weten dat de Friese uitspraak De Kost is.
Deze regel is dus voor hypercorrecties vatbaar en de familienamen
Talsma, Talstra en dergelijke zijn daar naar alle waarschijnlijkheid
zelfs uit voortgekomen. Namen op -ma en -stra komen graag voor
achter een plaatsaanduidend element. De suffixen moeten in de tijd
van de naamgeving ook daarom een geliefd object geweest zijn
omdat het officieel verboden was om plaatsnamen als familienaam te
kiezen. 3
Iemand die zijn herkomst uit De Knipe toch wilde
uitdrukken, kon zich Kniepstra noemen, al dan niet aangepast tot
Knijpstra, en zo werd dat officiële verbod handig omzeild. Dat kan
een simpele verklaring vormen voor het grote aantal -rfra-namen in
met name Friesland: 370 stuks (zie REKER 1999).
J.H. Brouwer heeft in 1965 een boekje opengedaan over de omvang
van de op herkomstaanduidingen gebaseerde familienamen in
Friesland. Tilstra is bijvoorbeeld kennelijk afgeleid van tule 'kleine
hoge brug'. Namen als Tolsma en Tolstra vormden op die manier
een verwijzing naar de bewoning bij her en der voorkomende
voorbeelden van een tol, tolhek. Maar wanneer deze twee
familienamen opgevat worden als Friese (respectievelijk Fries
uitgesproken) vormen, dan is het mogelijk, deze hetzij alleen te
schrijven hetzij ook te interpreteren als Talsma en Talstra. De relatie
met een toponymisch element is dan wel volledig achterwege, maar
uitspraaktechnisch klopt het: Talsma en Talstra werden binnen
Friesland automatisch correct uitgesproken als Tolsma en Tolstra.
Bij Dolstra - afgeleid van het plaatsaanduidende De Dolle - kwam
op dezelfde manier een variant Dalstra tot stand.
100