VAN DE STREEK - Variaties

De waternamen waal, weel en wiel slaan veelal op plassen ontstaan
door een dijkbreuk, maar we vinden ze ook voor poelen en meertjes
waar geen dijken in de buurt zijn. De drie vormen zijn etymologisch
identiek, die met palatale klinker (ee en ie) stammen uit de oude
kustdialecten (Vlaams, Zeeuws, Hollands, en misschien ook de
Saksische dialecten in het noordoosten), terwijl de aa-variant van
"continentale" origine is. Dezelfde klinkerwisseling doet zich voor
bij de waternaam uit Germaans ahwa 'water': in het binnenland aa
(b.v. Breda), aan de kust ie (Krommenie) of ee (Ede en Zieriksee,
d.i. "de ee van Zierik"). .
Oorspronkelijk duidde het woord waarschijnlijk een kolkend,
borrelend of wervelend water aan, want het zou afgeleid zijn van het
werkwoord walen 'draaien, keren', dat op zijn beurt verwant is met
wellen 'opborrelen'. De meeste familienamen moeten echter
ongetwijfeld verklaard worden vanuit geëvolueerde toepassingen
'dijkdoorbraakpias' en 'poel'. In de geografische spreiding van de
waal- / weel- en w/W-namen schemert de oude dialectische verdeling
nog maar in beperkte mate door. De erg talrijke vormen uit wiel,
o.m. van (de) Wiel(e), van de(n)/der Wiele(n), aan de Wiel, Wielens,
Wielema, Verwielen, Verwijlen, zitten in het zuiden nog wel hoofdzakelijk
geconcentreerd in de Vlaamse provincies, maar in Nederland
treffen we ze zowat overal aan. Weel is veel minder courant in
familienamen, de afleidingen ervan - van (der) Weel(e) - voeren wel
uitdrukkelijk de boventoon in provincies waar het palatale vocalisme
vanouds inheems is: Noord- en Zuid-Holland, Utrecht en Zeeland.
De waa/-namen ten slotte komen in bijna alle provincies sporadisch
voor, zonder opmerkelijke geografische concentraties. Met de
interpretatie van deze namen - o.m. van de(r) Waal(s), van der
Wael(e), van der Wal, Ui terwaal - moeten we overigens voorzichtig
zijn, want ze hoeven niet noodzakelijk op de piasbenaming terug te
gaan. Uit de betreffende lemma's bij Debrabandere (1993) blijkt dat
verschillende van de genoemde varianten ook voorkomen als antroponymische
representanten van het woord wal, een vroege ontlening
uit Latijn valium, dat in het Middelnederlands zowel aarden opworpen
aanduidde (zoals een stadswal, of een kunstmatig heuveltje
waarop een kasteel of boerderij staat) als grachten ontstaan door het
uitgraven van de aarde voor zo'n ophoping. Bovendien kan van de(r)
Waal ook verwijzen naar de bekende rivier De Waal.
41