udhezues letersia 11

Udhëzues për tekstin “Gjuha shqipe dhe Letërsia 11”
së realizimit socialist që në vitet ’50-të, ai nuk bëri kompromis për ta shkëmbyer emrin si
artist i fjalës me pazarllëkun e shitjes së bindjeve të tij antikomuniste. Për një sërë arsyesh
të këtij lloji Trebeshina pati të tjera perceptime dhe bëri të tjera analiza historike, ndaj
zgjodhi surrealizmin për ta modeluar fjalën e tij me të njëjtën koeficient që përdorte bota
perëndimore. Për vetë formimin e tij kulturor, që i kishte kapërcyer dijet universitare, për
t’u thelluar në njohjen që ofronte ferri dantesk shqiptar në burgjet e diktaturës komuniste,
Trebeshina kalon lehtësisht dhe në mënyrë krejt të natyrshme në interpretimin fantastik
të një realiteti sa shqiptar, aq edhe universal. Dramaturgu s’bëri tjetër gjë tjetër, veçse e
nxori tiraninë shqiptare komuniste nga tirania botërore e të gjitha kohërave. Trebeshina
një nga parimet e tij krijuese ka konceptin: “Lashtësia në Bashkëkohoren si Vazhdimësi
dhe Përsëritje” (“Nata para apokalipsit”, K. Trebeshina”), ndaj gjetja artistike e surrealizmit
të qarkuar nga fantastikja, i jep dramës vlerën e të qenit e natyrshme.
Grupi II. Tema qendrore dhe konteksti historik i kohës
Konteksti historik i kohës në dramën e Trebeshinës shfaqet si horizontalitet perceptues
dhe si vertikalitet analitik. Rrethanat historike me të cilat ai është ballafaquar duke
provuar shtypjen dhe dhimbjen deri në kockë, e kanë bërë aq të mprehtë shikimin e tij si
artist, dhe ndjeshmërinë si njeri, sa të sjellë një kronikë besnike historike diktatoriale ose
tiranike, me një fuqi të spikatur të abstraksionit. Për këtë arsye tema qendrore s’mund të
jetë tjetër, veçse përçudnimi i natyrës njerëzore nën arbitraritetin e tiranisë. Koordinatat
ku Trebeshina e vendosi “Tiranozaurin” janë koha dhe hapësira si aktualitet, si shkuarsi,
si ardhmëri. Sipas kuptimit që vetë Trebeshina ka, “koha në një vepër arti është një çast
që përmban të gjitha kohët, kurse hapësira është një copëz që përmban hapësirat gjer
aty ku s’mund të arrihet, atëherë vetvetiu, si çdo vepër tjetër arti, kjo dramë ka historinë
dhe gjeografi në e saj.
Grupi III. Tragjizmi i temës
Viti 1975, kur u shkrua drama “Tiranozauri”, shënon një nga pikat më të egra të realitetit
diktatorial shqiptar. Ajo që dramaturgu shihte dhe prekte, ishte polarizimi i pushtetit të
dhunës nga maja e piramidës së diktaturës dhe i nënshtrimit për shkak të frikës nga terrori,
që s’mjaftohej të ndëshkonte një njeri, por dënonte një mori jetësh njerëzore. Një ngrirje
e tillë e historisë, ku dhuna mbyt çdo liri, kërkon qoftë edhe turbull një imazh prometean,
që kur nuk shfaqet askund, as si siluetë, dëshmon se skota njerëzore është një kufomë
e gjallë. Mes një shkretëtire të tillë, zëri i dhimbjes, i shndërruar në ironi; dhe i pikëllimit, i
kthyer në grotesk, ripohon mësimin e stërvjetër sa bota, se aty ku guximi është kthyer në
agoni, shpresa e ndryshimit është groposur. Ky ballafaqim idesh e bën këtë fragment të
hedhë dritë mbi të vërtetën e tiranisë në jetën njerëzore.
Sjellja e personazheve dëshmon të vërtetën e hidhur që sapo u përmend. Raportet
mes tyre i përcakton vullneti i tiranit, që quhet dhunë. Trebeshina i ka ngjizur personazhet
si mikrorealitete që lindin nga një makrorealitet, i cili u jep atyre formën përfundimtare.
Secili prej tyre është zhveshur nga dinjiteti i individit, siç është Kalebi dhe Nahumi, duke
i kthyer ata në karikatura shoqërore. I vetmi që tenton të thotë të vërtetën duke mbetur
njeri është Manasehu, që dënohet të mos i mbetet më shenjë nga pasardhja e tij.
Gideoni
tirani
Kalebi
lakeu (shërbëtori)
Nahumi
viktima
Manasehu
trofeu i tiranit
289