TRONG DÒNG CẢM THỨC VĂN HỌC MIỀN NAM PHÂN ... - Giao cảm

Nếu ta thấy tính chất thi ca của tiểu thuyết độc thoại nội tâm, thời gian đảo lộntrong dòng cảm xúc, cốt truyện đa tầng khi hồi ức, tiểu thuyết lồng trong đại tiểuthuyết...thì ta cũng cảm thức tính chất thi ca của Phản Tiểu Thuyết, loại Tiền TiểuThuyết, tức là những sửa soạn rồi chấm dứt ngay khi câu chuyện bắt đầu kể, loạitiểu thuyết phi lý khi khám phá hiện sinh chỉ là những khối hiện hữu vô nghĩa, loạitiểu thuyết con người trên một ngã ba không biết lựa chọn về phương nào để rồi bịđẩy đưa vào chiến cuộc. Người có thái độ chính trị chỉ chấp nhận loại văn tranh đấu,tố cáo, hiện thực phê phán, chỉ đạo dấn thân. Người có thái độ triết lý thích loại vănbiểu hiện thực thể tan rã, nổi loạn siêu hình, thẩm thấu hư vô, thân phận trôi giạt.Người có thái độ triệt để hiện đại hóa thích văn chương tân kỳ, bố cục không ước lệ,ngôn ngữ tối nghĩa hoặc rất dung tục. Người có thái độ bảo thủ chỉ cảm những cái gìquen thuộc, dễ hiểu, thuộc về quá khứ. Người có thái độ trung dung chấp nhậnnhững điều hay của các thái độ trên, bác bỏ không theo những điều quá lập dị. Cònta có thái độ thi ca (nghệ thuật xây trên mỹ cảm) thích loại văn chương không quáóng chuốt có vẻ nữ tính, cũng không thích văn thơ rắn rỏi trần trụi hiện thực cốt biểuhiện nam tính. Ta nêu những tính từ sau đây có thể bao gồm thái độ đó: Huyền ảo(như dòng hồi ức độc thoại nội tâm, như khám phá hiện sinh phi lý), mơ hồ (lờ mờhé lộ không hẳn tối nghĩa), không gian tính (không chỉ lẩn quẩn ở tương giao xã hội),gần gũi (không quá giả tưởng hay thoát tục), tương giao hòa điệu (không hiện thựcphê phán hay hiện thực trần trụi hay nghiêng về dục tính), và có nhạc tính (dễ đọctrôi chảy dù không cần vần điệu). Xin nêu ra đây một "văn ảnh thơ và triết học". Tínhchất thơ của nó gồm những tính từ đã kể trên (ngoại cảnh huyền ảo, ý nghĩa mơ hồ),gần gũi với đời thường, sự kiện xảy ra trong không gian và thời gian, và đặt câu dễđọc). Đó là văn ảnh diễn tả cụ thể ý tưởng trừu tượng của Fichte (triết gia Đức 1762-1814): "Ta tự đặt ra ngoài một cái không ta (Phi Ngã, Le Non-Moi) để từ đóquay lại phản tỉnh ý thức mình là mình, nhờ biện chứng sáng tạo đi ra trở vàođó nên nó làm thế giới thành thực hữu-The conscious mind creates both theobjects and the knowledge by which the objects become known":CÁI BÓNG Ở NGOÀI TALúc bấy giờ trời vừa xế chiều, người là một khối lù lù vô thức ngồi bất độngbên một triền núi nhìn ra ngoài kia có hay không một màu xanh phẳng lý của mặtbiển.Ánh nắng hoàng hôn chưa hiện thực nhưng chiếu rọi cái khối vô thức ấy lênvách đá thành một hình thù hư ảo mà từ đó người tạo ra sự tồn tại của mình.Cái bóng đó là do người muốn đặt ra ngoài mình vì tự ý đến ngồi đây nhờ ánhnắng chiếu dọi tạo thành nên không giống sự thụ động ngoài ý muốn của các tùnhân do một đống lửa chiếu từ phía sau in hình họ lung linh vào hang đá mà một triếtgia thời cổ nào đó đã nói tới.Hình tượng khối vô thức ấy in lên vách đá mỗi lúc một mờ dần, thu nhỏ dần,chứng tỏ tạo vật đang vận chuyển ở trong vòng thời gian và cái thu mình ngồi đóchiếm lấy một chỗ không gian chứng tỏ người là hiện tượng vật giới.Ý thức mình là thời gian và vật giới nên bây giờ người đã biết mình là ai biếtmình đang hiện hữu trong cuộc đời.Phản tỉnh đi ra rồi trở về nên cái khối vô thức cùng cái bóng ở ngoài đứng lênnhập lại thành một người thực sự, và kéo cao cổ áo đi vào Thành Phố cũng vừa mớilên đèn đây đó.(T.V.N.)Chú thích:(1) Trích trong "Những Tác Phẩm Lớn Trong Văn Chương Thế Giới" (Nhàxuất bản Văn Học-Hà Nội 1998), Vũ Dzũng biên soạn, trang 15.73 TRONG DÒNG CẢM THỨC VĂN HỌC MIỀN NAM