MALİ DİSİPLİNİN SAĞLANMASINDA ANAYASAL ... - Maliye Bakanlığı

oturmalıdır. Bu yapılabilirse, esaslı bir yenilik de yapılmış olacaktır.
Ulusal ekonomi içinde devlet bütçesi önemli bir yere sahip oldu. Bütçe
devletin güçlü, sağlam ve düzen içinde olup olmadığını gösteren bir belgeydi
ve bu nedenle, ulusal bağımsızlık ile ulusal ekonomi arasında yakın ilişki
kurulularak ilk düzenlenen alan bütçe olmuştur.
Cumhuriyetin kurulmasının ardından bütçe, devletin kendine
çekidüzen vermesine ve devletliğini göstermesine hizmet eder. Açık
bütçeler, Cumhuriyet yönetimince benimsenmez. Cumhuriyet yönetimi için,
sağlam ekonominin kilidi “denk bütçe” ilkesidir. Bütçe denkliğinin, devlet
mekanizmasında düzen ve disiplinin sağlanmasında birincil bir öneme sahip
olduğu kabul edilmekteydi.
Cumhuriyetin ilk yıllarında bütçeleri denk bağlayabilmek çetin bir
iştir. Barış dönemi, yeni bir devlet yapısı oluşturmanın zorunluluğunu da
birlikte getirince, devletten beklenen hizmetler artmıştır. Ama kaynaklar
artmamıştır. Hatta azalmıştır. Devlet hizmetlerini sağlam bir maliyeye
dayanarak yapmak, Cumhuriyet yönetimi için ne kadar kaçınılmazsa, bu
hizmetleri karşılayacak yeni kaynaklar bulmak da öyle zordur. Ancak, gelir
kaynaklarının kıtlığı, Cumhuriyet yönetimini hiçbir biçimde bütçe açıklarını
dış borçlanmayla kapatma yoluna yöneltmez. Yönetimin gözünde, bu yolu
benimsemek, imparatorluğun kaderine yeni devleti de ortak etmek demektir.
Denk bütçe ilkesinin, üzerine basa basa söylenilmeye başlanması ise
1927’den sonradır. 1927 yılı, ekonomide yeni kurumlaşmaların başlatıldığı
bir dönemeçtir. “Sağlam maliye” anlayışının ve ciddi devlet yönetiminin
önemli simgelerinden birisi olan Muhasebe-i Umumiye Kanunu’da 1927’de
ele alınmıştır. O yıl, Maliye Vekili Mustafa Abdülhalik Bey (Renda),
yönetimin bütçe ilkesinin artık yerleştiğini şu sözleriyle dile getirir:
“Bizim çalışma ilkemiz şudur: Daima denk bir bütçe ile yönetilmek,
gelirlerimizden fazla harcama yapmamak, borçlarımızı ödemek,
ödemelerimizi tümüyle ve düzgün biçimde yapmak, her bütçeden ziyade,
etkin bütçelere önem vermek.”
1924’den sonra bütçeleri denk bağlayabilmenin yollarından biri
(inhisarlar) mali tekellerler olur. Tütün, tuz, şeker, petrol, kibrit, alkollü içki,
PTT gibi alanlar gelir kaynaklarıdır. Bir yandan da vergi yapısı değiştirilir.
Muamele tipi vergiler benimsenir. 1929’dan sonra ise büyük bir vergi
kaynağı beklenmektedir: Gümrük vergileri. Artan vergilerin akılcı ve ciddi
342