MALİ DİSİPLİNİN SAĞLANMASINDA ANAYASAL ... - Maliye Bakanlığı

elge niteliği taşımakta ve ayrıca dönemin bütçesi çerçevesinde, mali
disiplinin nasıl sağlanabileceğinin de temel ipuçlarını vermektedir. Aslında,
zamanında Sultan Osman’ın üç küçük cümleye sığdırdığı bu nasihat,
günümüzde mali disiplinin sağlanabilmesi amacıyla yapılan yüzlerce ve
belki de binlerce sayfalık anayasal, yasal vb. düzenlemelerin de yerini
almaktadır. Vasiyetin özü itibarıyla, günümüzde pek çok devletin gelirlerini
artırma yoluna gitmeden, mevcut gelirlerinin çok üstünde harcamaya
yönelmeleri sonucunda ciddi ölçüde bütçe açıkları ortaya çıkmakta ve bu
açığın kapatılabilmesi için başvurulan borçlanma ise, ülkeyi ağır borç yükü
altına sürükleyerek, mali açıdan daha büyük problemlerin ortaya çıkmasına
yol açmaktadır. Bunun sonucunda da ülkeler, mali reform adını verdikleri
pek çok düzenlemeyle, içine düştükleri mali disiplinsizlik çıkmazından
kurtulma çabaları göstermeye başlamaktadırlar.
Yukarıda örnek olarak yer verdiğimiz Sultan Osman’ın vasiyeti
dışında, Osmanlı Devleti’nin hükümranlık dönemi boyunca yürürlüğe
koyduğu çeşitli yapıtlarda, bütçe konusuna olan yaklaşımlarını ele almaya
çalışalım. Bu amaçla, öncelikle Sened-i İttifak, Gülhane Hattı Hümayünü,
Islahat Fermanı ve Adalet Fermanı olarak adlandırılan anayasa benzeri
yapıtlarda yer alan bütçe hükümlerini sırasıyla inceleyelim.
(1) Sened-i İttifak’ta Bütçe Hükümleri
Türklerin “Magna Carta”sı diye adlandırılan ve İngiltere’den (1215)
yaklaşık 600 yıl sonra 7 Ekim 1808’de padişahla âyanlar, valiler ve beyler
arasındaki münasebetleri kapsayan Sened-i İttifak, 7 madde ve 1 zeylden
(ekten) oluşmaktadır 74 . Padişah tarafından onaylanan bu belge ile âyanların
varlığı kabul edilmiş ve kendilerine bazı haklar tanınmış ve böylece
padişahın mutlak otoritesine bir sınırlama getirilmiştir 75 .
18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren gerek vergi tahsilini gerek
yükümlülükleri güvence altına alabilmek için, halk tarafından seçilen ve
“ayan” adı verilen kişilere vergi tahsili yapma yetkisi verildi. Âyanlar
önceleri halkı mültezimlere karşı koruyorlardı. Ancak daha sonra
mültezimlerle uzlaştılar ve kendileri de iltizam almaya başladılar.
İmparatorluk zayıfladıkça ayanların bölgesel güçleri de arttı. 1808 tarihli
74 BAYIR, (1993b) a.g.e., s.17.
75 Erdoğan ÖNER, Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet Döneminde Mali İdare, T.C.
Maliye Bakanlığı, Araştırma Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı, Yayın No:
2005/369, s.765.
355