MALİ DİSİPLİNİN SAĞLANMASINDA ANAYASAL ... - Maliye Bakanlığı

sonuçlar vermiştir. Bu konudaki başlıca yenilikler şunlardır 84 : İltizam
usulünün kaldırılması, mültezimlerin yerine “muhassıl” denen geniş yetkili
memurların geçmesi, vergi alma işlerinde vali ve âyânın rolünün son
bulmasıyla suiistimallerin azalması, modern maliye yönetiminin gereği
olarak bütün gelir ve giderlerin merkezden düzenlenmesi, vergilemede servet
esasının ve nispîliğin temel alınması, vb.
Islahat Fermanı sonrasında; Kırım harbi sonunda had safhaya varan
hazinenin sıkıntısına çare bulmak için Sultan Abdülmecit önce 1858 yılında
bir ferman ile bütün giderlerde ve özellikle saray ödeneklerinde ciddi bir
tasarruf yapılmasını emretmiştir. Bu maksatla 1859 yılında merkezde Maliye
Nezaretine bağlı olarak yedi üyeden oluşan Islahat-ı Maliye Komisyonu
kurulmuştur 85 . Bunun dışında, ileri safhada bütçeleştirmeyi sağlamak üzere
1873 yılında düzenlenen “Devlet-i Aliyenin Bütçe Nizamnamesi” de Islahat
Fermanı ve bu kapsamda gerçekleştirilen mali ıslahatın ürünlerinden
birisidir 86 .
(4) Adalet Fermanı’nda Bütçe Hükümleri
1875 tarihli Adalet Fermanı da, önceki fermanlar gibi Anayasa benzeri
düzenlemelerden birisidir. Önceki fermanlardaki adli ıslahatın yapılması
yolundaki iradeye istinaden bir takım düzenlemeler yapılmış olmasına
rağmen, bu fermanla, ülke halkının daha ileri düzeyde hakkının korunması,
adalet ilkesinin yerleştirilmesi emrolunmuştur. Salınacak vergi ve resimlerin
adalet üzere tertibi, gerek askeri gerek mülki erkan ve memurlara adalet
üzerine ücret tayini, askeri mükellefiyet, bedelli askerlikte adalet esaslarını
getirmiş olmakla, söz konusu ferman bütçenin gelir ve gider cetvellerini
ilgilendirir hükümleri bünyesinde bulundurmaktadır 87 . Adalet Fermanı’nda
yer alan bu hükümler, bütçe giderlerinde disiplini sağlayıcı nitelik taşımakta
ve vergilendirme yapılırken adalet ilkesinden taviz verilmemesinin önemini
bir kez daha vurgulamaktadır.
Osmanlı İmparatorluğu döneminde, yukarıda “anayasa benzerleri”
şeklinde sınıflandırarak her biri hakkında kısaca bilgi verdiğimiz ve
Anayasaların öncüleri olan bu hat ve fermanların ardından, nihayet bir yıl
sonra 1876’da gerçek manasıyla ilk anayasa olan “Kanun-i Esasi” yürürlüğe
84 TANÖR, a.g.e., s.112.
85 ÖNER, a.g.e., s.279.
86 BAYIR, (1993b) a.g.e., s.20.
87 BAYIR, (1993b) a.g.e., s.20.
358