[Pr] Gloriosissimam ciuitatem Dei siue in hoc ... - testielettronici.org

Redeat ergo ab hac, quam theologian naturalem putat, quo uelut requiescendi causa ab his ambagibus
atque anfractibus fatigatus egressus est; redeat, inquam, redeat ad ciuilem; hic eum adhuc teneo, tantisper
de hac ago. Nondum dico, si terra et lapides nostris sunt ossibus et unguibus similes, similiter eos
intellegentiam non habere, sicut sensu carent; aut si idcirco habere dicuntur ossa et ungues nostri
intellegentiam, quia in homine sunt qui habet intellegentiam, tam stultum esse qui hos in mundo deos
dicit, quam stultus est qui in nobis ossa et ungues homines dicit. Sed haec cum philosophis fortassis
agenda sunt; nunc autem istum adhuc politicum uolo. Fieri enim potest, ut, licet in illam naturalis
theologiae ueluti libertatem caput erigere paululum uoluisse uideatur, adhuc tamen hunc librum uersans et
se in illo uersari cogitans, eum etiam inde respexerit et hoc propterea dixerit, ne maiores eius siue aliae
ciuitates Tellurem atque Neptunum inaniter coluisse credantur. Sed hoc dico: pars animi mundani, quae
per terram permeat, sicut una est terra, cur non etiam unam fecit deam, quam dicit esse Tellurem? Quod si
ita fecit, ubi erit Orcus, frater Iouis atque Neptuni, quem uitem patrem uocant? ubi eius coniux
Proserpina, quae secundum aliam in eisdem libris positam opinionem non terrae fecunditas, sed pars
inferior perhibetur? Quod si dicunt animi mundani partem, cum permeat terrae partem superiorem, uitem
patrem facere deum; cum uero inferiorem, Proserpinam deam: Tellus illa quid erit? Ita enim totum, quod
ipsa erat, in duas istas partes deosque diuisum est, ut ipsa tertia quae sit aut ubi sit inuenire non possit;
nisi quis dicat simul istos deos Orcum atque Proserpinam unam deam esse Tellurem et non esse iam tres,
sed aut unam aut duos; et tamen tres dicuntur, tres habentur, tres coluntur aris suis, delubris suis, sacris,
simulacris, sacerdotibus suis, et per haec etiam fallacibus prostitutam animam constuprantibus
daemonibus suis. Adhuc respondeatur, quam partem terrae permeet pars mundani animi, ut deum faciat
Tellumonem? Non, inquit, sed una eademque terra habet geminam uim, et masculinam, quod semina
producat, et femininam, quod recipiat atque nutriat; inde a ui feminae dictam esse Tellurem, a masculi
Tellumonem. Cur ergo pontifices, ut ipse indicat, additis quoque aliis duobus quattuor diis faciunt rem
diuinam, Telluri, Tellumoni, Altori, Rusori? De Tellure et Tellumone iam dictum est. Altori quare? Quod
ex terra, inquit, aluntur omnia quae nata sunt. Rusori quare? Quod rursus, inquit, cuncta eodem
reuoluuntur.
[XXIV] Debuit ergo una terra propter istam quatergeininam uim quattuor habere cognomina, non
quattuor facere deos; sicut tot cognominibus unus Iuppiter et tot cognominibus una Iuno, in quibus
omnibus uis multiplex esse dicitur ad unum deum uel unam deam pertinens, non multitudo cognominum
deorum etiam multitudinem faciens. Sed profecto sicut aliquando etiam ipsas uilissimas feminas earum,
quas libidine quaesierunt, taedet paenitetque turbarum: sic animam uilem factam et inmundis spiritibus
prostitutam deos sibi multiplicare, quibus contaminanda prosterneretur, sicut plurimum libuit, sic
aliquando et piguit. Nam et ipse Varro quasi de ipsa turba uerecundatus unam deam uult esse Tellurem.
"Eandem, inquit, dicunt Matrem Magnam; quod tympanum habeat, significari esse orbem terrae; quod
turres in capite, oppida; quod sedens fingatur, circa eam cum omnia moueantur, ipsam non moueri. Quod
Gallos huic deae ut seruirent fecerunt, significat, qui semine indigeant, terram sequi oportere; in ea quippe
omnia reperiri. Quod se apud eam iactant, praecipitur, inquit, qui terram colunt, ne sedeant; semper enim
esse quod agant. Cymbalorum sonitus ferramentorum iactandorum ac manuum et +eius rei crepitum in
colendo agro qui fit significant; ideo aere, quod eam antiqui colebant aere, antequam ferrum esset
inuentum. Leonem, inquit, adiungunt solutum ac mansuetum, ut ostendant nullum genus esse terrae tam
remotum ac uehementer ferum, quod non subigi colique conueniat." Deinde adiungit et dicit, Tellurem
matrem et nominibus pluribus et cognominibus quod nominarunt, deos existimatos esse complures.
"Tellurem, inquit, putant esse Opem, quod opere fiat melior; Matrem, quo d plurima pariat; Magnam,
quod cibum pariat; Proserpinam, quod ex ea proserpant fruges; Vestam, quod uestiatur herbis. Sic alias
deas, inquit, non absurde ad hanc reuocant." Si ergo una dea est, quae quidem consulta ueritate nec ipsa
est, interim quid itur in multas? Vnius sint ista multa numina, non tam deae multae quam nomina. Sed
errantium maiorum auctoritas deprimit et eundem Varronem post hanc sententiam trepidare compellit.
Adiungit enim et dicit: "Cum quibus opinio maiorum de his deabus, quod plures eas putarunt esse, non
pugnat." Quo modo non pugnat, cum ualde aliud sit unam deam nomina habere multa, aliud esse deas
multas? "Sed potest, inquit, fieri ut eadem res et una sit, et in ea quaedam res sint plures." Concedo in uno
homine esse res plures, numquid ideo et homines plures? Sic in una dea esse res plures, numquid ideo et
deas plures? Verum sicut uolunt, diuidant conflent, multiplicent replicent inplicent.
Haec sunt Telluris et Matris Magnae praeclara mysteria, unde omnia referuntur ad mortalia semina et
exercendam agriculturam. Itane ad haec relata et hunc finem habentia tympanum, turres, Galli, iactatio