1PZ2a7xaD

84. Albrecht Dürer, Trójca św., 1511, drzeworyt, B. 122
85. Józef Mehoffer, Trójca św., 1913, mozaika w kopule
katedry ormiańskiej we Lwowie (widok na skrzyżowanie
z kopułą i pendentywami)
84
fakt wystarczyłby, żeby zakwestionować uporczywie powracające
w literaturze twierdzenie, jakoby kompozycja
ta miała reprezentować ujęcie tematu „w typie ormiańskim”
358 . Wydaje się, że takie stwierdzenie jest wynikiem
dość niefortunnego przeniesienia określenia dotyczącego
projektu całej planowanej dekoracji (jak najbardziej prawdziwego,
gdyż projekt pełen był motywów ormiańskich)
na mozaikę w kopule, czyli jedyny zrealizowany element
wywodzący się z tego projektu, ale pod względem ikonograficznym
zupełnie w stosunku do niego wtórny. Już
ks. Żyła, pisząc o mozaice w kopule, stwierdzał, że:
Przedstawia ona ciekawie pojętą kombinacyę 2 znanych
w ikonografii chrześcijańskiej motywów Trójcy i Pietà. Nie
Matka Boska trzyma na łonie swem ciało Syna Bożego, lecz
Bóg Ojciec, a nad nim unosi się Duch św. w postaci gołębicy.
Motyw ten zjawiający się w niektórych obrazach szkoły
hiszpańskiej XVI w. (Ribera, Prado) i w niemieckiej rzeźbie
ciekawie jest pojęty i zupełnie zmodernizowany 359 .
powy żej oraz symbole słońca po prawicy i księżyca po
lewicy Stwo rzy ciela [il. 83] 357 . Na piersi Boga Ojca wspiera
się, pod trzy mywane przez dwóch klęczących aniołów,
umę czone ciało Chrystusa, którego głowę ujmuje nimb
krzyżowy. Bezwładne ciało Zbawiciela przedstawione jest
w po zycji na wpół siedzącej, z ramionami uniesionymi
w geście os tentatio vulnerum, ale z otwartymi dłońmi
zwróconymi wnętrzem do środka kom pozycji (a nie ku
widzowi, jak w tradycyjnych ujęciach tego tematu). Kompozycja
jest niemal symetryczna, zwłaszcza w dolnej
części, gdzie para ustawionych antytetycznie aniołów –
a w jeszcze większym stopniu, skomplikowany rysunek
ich skrzydeł – wzajemnie się równoważą. Natomiast lekkiemu
przesunięciu ciała Chrys tu sa w prawo odpowiada
gołębica Ducha św., widniejąca nieco na lewo od postaci
Boga Ojca, stanowiącej oś kompozycji.
Wykonana w mozaice Trójca św. została oparta na
znacznie wcześniejszych studiach tego tematu, powstałych
bez związku z pracą Mehoffera dla katedry ormiańskiej
czy tematyką ormiańską w ogóle. Już tylko sam ten
Z pewnością rację miał ks. Żyła, identyfikując w ten
sposób przypuszczalne źródła inspiracji Mehoffera i trafnie
wskazując na hiszpańskie i niemieckie przykłady ukazanego
w mozaice tematu. Ujęcie to ma jednak o wiele dłuższe
i bardziej skomplikowane dzieje. Na początku trzeba zaznaczyć,
że kompozycja w kopule składa się z trzech Osób
Trójcy św., którym towarzyszą dwaj aniołowie. Nie można
jej więc bezpośrednio łączyć z Tronem Łaski (Thronum
gratiae) 360 , przedstawieniem znanym w sztuce zachodniej
już od około wieku XIII, gdyż nieobecni są tam (widoczni
w mozaice) aniołowie, ponadto w kompozycji lwowskiej
brak jest trzymanego przez Boga Ojca krzyża – podstawowego
elementu wyróżniającego ten typ ikonograficzny
spośród innych ujęć Trójcy św. 361 Zdecydowanie bliższa
jest lwowska Trójca rycinie Albrechta Dürera z roku 1511
[il. 84; B. 122 (141)] 362 . Drzeworyt wyobraża siedzącego
Boga Ojca, na którego kolanach spoczywa bezwładne,
mart we ciało Syna. Nad głową Boga Ojca unosi się gołębica
Ducha św., a centralną grupę otaczają aniołowie trzymający
narzędzia męki oraz kraj płaszcza (a raczej obszernej
kapy) Stworzyciela; dwaj z nich ponadto wspierają ramiona
Zbawiciela. Takie ujęcie, w zasadniczej części, prezentuje
też kompozycja Mehoffera. Szczególnie bliskie rycinie
Dürera są dwie pierwsze redakcje tego tematu, z lat 1899
i 1903, niepoddane jeszcze dekoracyjnej stylizacji i może
nieco „sztywnej” symetrii, obecnym w mozaice. W ujęciu
Mehoffera nie ma jednak prezentowanych przez aniołów
arma Christi, co skła nia do dalszych poszukiwań innej wersji
tego tematu, ikonograficznie bliższej lwowskiej Trójcy.
Kryteria podobieństwa do lwowskiej mozaiki najlepiej
zdaje się spełniać wyobrażenie Trójcy św., określane mia-
112