1PZ2a7xaD

Mamy osobny swój obrządek i jakiż to klejnot w nim posiadamy!”
30 . O tym, jak doniosłe było to zagadnienie dla nowo
mianowanego arcybiskupa, świadczy fakt, że bardzo wiele
miejsca poświęcił mu we wspomnianym liście pasterskim:
[…] względem obrządku naszego mamy obowiązki nie tylko
co do jego przeszłości, która się domaga, by ów głos liturgii,
konserwujący tchnienie tylowiekowe ducha tego,
co ją wydał, nie ginął; lecz i dlatego, że obrządek nasz ma
misyę aktualną i dzisiaj. […]
Dla Ormian na wschodzie w głównej swej liczbie odciętych
od Kościoła, tem samem od prawdy, ten tu nasz
obrządek, jakby na oazie światełko, ma misyę do spełnienia.
Samem swojem bowiem trwaniem stwierdza w żywy,
plastyczny i realny sposób, że ci, co chcą na łono Kościoła
powrócić, nie potrzebują wyrzekać się swojej liturgii, tego
cennego swego klejnotu, ale że przeciwnie Kościół raczej
strzeże jej całości, uchrania nadwyrężenia, boć ta odmiana
tylko bardziej krasi jego szatę, a urozmaiceniem swem tylko
więcej podnosi bogactwo jego, bo, jak pięknie powiada
Leon XIII., „zachowanie obrządków wscho dnich, większą,
niżby sądzić mo żna, ma wagę. Świetna ta starożytność, jaką
różne rodzaje tych obrządków poszczycić się mogą,
znakomitą jest dla całego Kościoła ozdobą i boską katolickiej
wiary jedność stwierdza. W ten też sposób i nigdy
niespożytego życia Kościoła moc się uwydatnia i w tem
większej oblubienica Chrystusowa staje wspaniałości”.
[…] jako biskup katolicki, uważam za mą misyę, za mój
posterunek, za moją placówkę, za włodarstwo moje wobec
Kościoła i Boga, to stanie na straży tego obrządku 31 .
W trwaniu obrządku ormiańskiego w wieloetnicznym
i wielokulturowym Lwowie dostrzegał ks. Teodorowicz
rów nież znaczenie polityczne – jako ogniwa pośredniego
po między obrządkiem łacińskim a obrządkiem greckim,
mogącego służyć za swego rodzaju „bufor”, a zarazem
na rzę dzie łagodzące religijno-narodowościowe animozje
wspo mnianych dwóch obrządków katolickich, stojących
niejako na dwóch przeciwstawnych biegunach:
Obrządek nasz jakby klinem się wciska między dwa inne
obrządki w tym kraju. Gdyby jego tu brakło, brakłoby może
jakiegoś pośredniego tonu, któryby zlewał nierównoś ci,
a gładził napięcia. Ma on już w swoim cha rakterze liturgicznym
coś pośredniego między dwoma liturgiami […].
[…] prawdziwie opatrznościowym jest dla tej ziemi
nasz obrządek. Już tem samem, że istnieje jako trzeci, a nadto
jeszcze, iż wrzyna się w obie strony, dzieląc narodowość
z Polakami, a obrządkiem zbliżając się bardziej ku Rusi, jest
szczególniej na to powołany, by wyrażał tę szczytną myśl
kościelną o jedności wiary w obrządkach sobie równych.
[…] Do tej misyi powołani my jesteśmy jakby naturalną
pozycyą naszą. Narodowość mając polską, ale w tradycyi
naszej żywiąc tę sympatyę i życzliwość dla Rusinów, wśród
którycheśmy przed wiekami osiedli, w obrządku naszym
mamy coś, co z natury tępi ostrze pojęć, zbytnią animozyą
wzajemną urabianych 32 .
Katedra a problem postępującej
latynizacji obrządku ormiańskiego
To właśnie w sferze religii Ormianie przechowali najwięcej
elementów wyróżniających ich spośród innych grup etnicznych
33 . Na początku wieku XX prawie już nie używali
własnego języka; nie mówiono nim na co dzień (albo też
posługiwano się jeszcze z rzadka językiem mówionym, lecz
nie pisano w nim ani nie czytano). Język staroormiański,
grabar, był wykorzystywany wyłącznie w liturgii – podobnie
jak łacina była językiem liturgii Kościoła rzymskokatolickiego
34 . Jednak już na początku wieku XX większość
wiernych nie rozumiała języka ormiańskiego, z wyjątkiem
może najważniejszych modlitw i formuł recytowanych
przez celebransa podczas nabożeństw. Liturgia była
tłumaczona na język polski, aby przybliżyć ją młodemu
pokoleniu Ormian, albo też uczono się modlitw i używanych
podczas mszy responsów i wezwań na pamięć 35 .
„Funkcjonalna” zna jomość języka ormiańskiego najwyraźniej
nie była już potrzebna 36 .
Z powodu postępującej latynizacji, już w wieku XIX,
około roku 1860 dały się słyszeć głosy nawołujące do zniesienia
maleńkiej archidiecezji ormiańskiej i włączenia jej
w struktury Kościoła rzymskokatolickiego. Oznaczałoby
to jednak zagładę liturgii ormiańskiej, która przez stule -
cia była kluczowym elementem ormiańskiej tożsamości
i poprzez którą przekazywano z pokolenia na pokolenie
narodową tradycję 37 . Szczęśliwie groźba ta nie została
spełniona, m.in. dzięki energicznym działaniom ówczesnego
wikariusza parafii w Stanisławowie, późniejszego
arcybiskupa ormiańskiego, ks. Izaaka Isakowicza. Oto, jak
uzasadniał on prawo Ormian do posiadania własnego obrządku
i bronił ormiańskiej tożsamości:
Obrządek własny, odrębny, jest szczytnym dowodem bogactwa
i płodności ducha tego społeczeństwa, z któ rego
serca wypłynął. Wieki wewnętrznego życia Ormian złożyły
się nie na wiązankę tylko luźnych modlitw, ale na jedną
organiczną liturgię, na osobny i nowy akord rozbrzmiewający
w harmonii Kościoła 38 .
Reakcją na wspomniane wyżej zjawiska był trwający
od po czątku wieku XX „renesans ormiańskości” 39 , przeja-
35