1PZ2a7xaD

z bogatego ź ródł a poezji greckiej tyle prawdziwych
i przepię knych pereł.
Ale ścisła krytyka historyczna domaga się równocześnie
tego, by apoteoza hellenizmu nie porywała autorów,
wielbiących hellenizm, ponad granice rzeczywiste, i dlatego
nie wolno ścisłej krytyce dla pięknych pereł zamykać
oczy na brud i skażenie; nie wolno też zatracać różnicy
między religją grecką a filozoficzną spekulacją. Nie wolno
wyolbrzymiać ludzi wybitnych Hellady do wielkich proroków,
nie wolno dopatrywać się chrześcijańskich elementów
tam, gdzie ich nie ma, nie wolno przede wszystkim
wyolbrzymiać ponad miarę roli hellenizmu i to na koszt
Starego Testamentu, który jest jednak nadprzyrodzonym
wstępem do Testamentu Nowego. „Vetus Testamentum in
Novo Testamento patet, novum Testamentum in vetere
latet” – powiedział św. Augustyn. […]
Niestety nasz polski uczony i wielu innych z nim popełniają
ten zasadniczy błąd krytyki naukowej, iż mieszają
Talmud ze Starym Testamentem i, słusznie krytykując talmudystyczne
idee religijne, tak niesłusznie i niekrytycznie
przerzucają je na księgi święte i samą religię Izraela 113 .
W odniesieniu do wspomnianego już Klemensa Aleksandryjskiego,
z którego pism wyjątek umieszczony jest
u dołu jednego z okien witrażowych w nawie (zainspirowanego
najpewniej również pismami Tadeusza Zielińskiego,
do czego przyjdzie jeszcze powrócić), warto przytoczyć
następujący fragment cytowanego dzieła ks. Teodorowicza,
w którym pisze:
To prawda, że uciekanie się pod skrzydła misterjów helleńskich,
albo misterjów innych, jak Izydy czy Mitry, świadczy
o tęsknocie dusz za czymś wyższem! t o p r a w d a, ż e t e
misterja są, j a k t o o k r e ś lił t r a f n i e p r o f e s o r
Zieliń s k i, w s t ę pem do chrystjanizmu 114 .
Próbując w tym miejscu choć częściowo podsumować
zagadnienie wykorzystania przemyśleń Tadeusza Zielińskiego
jako ideowej podbudowy programu ikonograficznego
malowideł w katedrze, należy uznać, że myśl wielkiego
hellenisty jest w nim bez wątpienia obecna. Obrazy mają
– z jednej strony – tę przewagę nad słowem pisanym, że
nie są jednoznaczne, nie precyzują treści, które w książkach
Tadeusza Zielińskiego spotykały się z krytyką ks.
Teodorowicza oraz innych, mniej niż on życzliwych oponentów.
Z drugiej jednak strony – pozostawiając szerokie
pole dla indywidualnych interpretacji, niekoniecznie musiały
być wiązane z dokonaniami filologa. Jedyną (a na
pewno najważniejszą) wskazówką dla takiego, jak zaprezentowane
powyżej, odczytania malowideł – głównie dla
omówionej sceny Ukrzyżowania w prezbiterium, ale też
kilku przed stawień w nawie (o czym będzie mowa niżej)
– jest fakt sportretowania Zielińskiego jako św. Piotra.
Można się też zastanawiać, czy to, że interpretacja „hellenistyczna”
pojawia się tylko u jednego współczesnego krytyka,
Jana Parandowskiego, nie przeczy postawionej wyżej
tezie o po pularności Tadeusza Zielińskiego i jego teorii
w czasie powstawania malowideł. Parandow ski, oprócz
tego, że miał akademickie, specjalistyczne wy kształ cenie
w zakresie fi lologii klasycznej oraz szerokie zainteresowania
w tym kierunku, był też uczniem i zdeklarowanym
zwolennikiem Tadeusza Zielińskiego 115 , a w końcu miał
już pewien dorobek naukowo-literacki w dziedzinie historii
i literatury antyku. Poza tym, że niejako naturalnie
skojarzył fakty (znane mu zapewne z lektury pism Zielińskiego)
– bez wahania połączył chrze ścijaństwo ze starożytną
Grecją – nie obawiał się też narazić na zarzut
bluźnierstwa, wymienia jąc „jednym tchem” Partenon i Golgotę.
Jako literat miał bowiem prawo do licentia poetica,
a trzeba pamiętać, że po pularność Tadeusza Zielińskiego
była ambiwalentna; w nie których środowiskach uczony
cieszył się zapewne raczej złą sławą 116 . Tymczasem w świetle
zaprezentowanych wyżej materiałów można uznać, że
zasygnalizowana przez Parandowskiego interpretacja ma
znaczenie o wiele większe niż tylko literackiej przenośni,
gdyż istnieją uprawomocnione, omówione wyżej przesłanki
dla dosłownego jej odczytania 117 .
Tadeusz Zieliński to drugi – obok Jana Bołoz Antoniewicza
– wielki, wyrastający daleko ponad przeciętność
uczony, a zarazem artysta, którego myśl wywarła znaczący
wpływ na ideowy wyraz dekoracji katedry ormiańskiej 118 .
Nawet jednak bez znajomości publikacji Zielińskiego czy
tożsamości osób sportretowanych w malowidle, bez świadomości
opisanych wyżej związków chrześcijaństwa z re -
li gią hellenizmu, Ukrzyżowanie prawie narzuca patrzącemu
skojarzenie ze starożytną Grecją – poprzez teatr, którego
jest kolebką. Kamienne podwyższenie, na którym stoją
święci – to przecież scena, a oni są aktorami czy też członkami
teatralnego chóru (znając tożsamość osób, można
by nawet stwierdzić, kto przebrał się za danego świętego).
Aktorem zaś najważniejszym, protagonistą w tym swoistym
agonie, jest sam ukrzyżowany Chrystus. Z kolei inskrypcje
ponad sceną to kwestie wypowiadane przez
Chrystusa i od powiadający Mu chór. Skoro zaś przedstawienie
miało mieć charakter ponadczasowy, być aktualne
zawsze i wszędzie, jeśli chciano, by pozwalało się identyfikować
z nim każdemu, naturalnie musiało zostać ukazane
tak, by nie można go było przyporządkować żadnemu
konkretnemu miejscu ani okresowi historycznemu:
[…] ten krzyż, jako symbol wieczności idei chrześcijańskiej,
jest poza czasem i przestrzenią: […] jego miejscem nie
206