1PZ2a7xaD

Przypisy – Część I
[lwowska katedra] była podobna, jakby rodzona siostrzyca do
katedry w świętem mieście Ani w Armenii, dziś tylko ciekawe
ma na sobie ślady tego podobieństwa […]” (F. J a w o r s k i,
W zaułku ormiańskim, „Sztuka”, t. 1, 1911, z. 4, s. 170). Można się
za stanawiać, czy pisząc (w roku 1911) o „śladach” podobieństwa do
katedry w Ani, Franciszek Jaworski nie miał na myśli właśnie dekoracji
apsyd, dodanej (w roku 1902) przez Bołoz Antoniewicza.
81 Ż y ł a,op. cit., s. 77; por. także s. 4–5, 51–63, 72–81 (tu
szczegółowe porównanie katedry lwowskiej z katedrą w Ani). Mimo
wielu zalet tego opracowania i wartościowych informacji
w nim zawartych, z dzisiejszej perspektywy książka Żyły ma niewielką
wartość naukową, gdyż wywód autora sprowadza się do
udowodnienia z góry założonej tezy, że architektura katedry ormiańskiej
jest wiernym powtórzeniem form katedry w Ani, oraz
o wszechobecności motywów i nadrzędnym stosunku architektury
ormiańskiej wobec zachodnioeuropejskiej. Tropieniem wpływów
ormiańskich w architekturze zachodniej zajmował się swojej wielkiej
syntezie Josef Strzygowski, obficie cytowany przez ks. Żyłę.
82 Ż y ł a,op. cit., s. 89.
83 Piotrowski, op. cit., s. 13; podobnego zdania był
Bohdan J a n u s z (O restauracji katedry ormiańskiej, „Wiadomości
Konserwatorskie”, t. 1, 1925, nr 7, s. 187), a ostatecznie tezę
taką (formy katedry lwowskiej jako wynik połączenia tradycji
architektury wywodzącej się z Armenii właściwej oraz architektury
ormiańskich kolonii na Krymie, poddanej wpływom bizantyńskim
i zachodnim) rozwinął i poparł przykładami Tadeusz
Mań kowski (Sztuka Ormian…, s. 45–46 oraz passim). Ten
ostatni, posługując się źródłami historycznymi, prześledził też
drogi, jakimi w ciągu wieków Ormianie z Azji przedostawali się,
poprzez Krym, na południowo-wschodnie ziemie Rzeczpospolitej
(op. cit., s. 32–35): „Te fale emigracji Ormian przyniosły z sobą
do Polski charakteryzujące ją cechy: elementy dawnej kultury
ormiańskiej, wspomnienia pierwotnej ojczyzny azjatyckiej, s ławy
i ś wietnoś ci dawnej stolicy, zburzonego miasta
Ani, skąd większość może emigrantów pochodziła,
wielkoś ci i wspaniałości architektury tego miasta”
(op. cit., s. 35; podkr. J. W.).
84 J. Sas Zubrzycki, Zabytki miasta Lwowa, Lwów 1928,
s. 56. Nieco niżej pisał o katedrze następująco: „Na tle prawdy bezwzględnej
ze rzutu poziomego katedry ormiańskiej we Lwowie
przebija wdzięk sztuki ostrołucznej, jędrnie do sztuki Kaźmirza W.
należącej […]. Widać […], że budownik [!] Dore, Doringus albo
Doring […] więcej do gotyku polskiego był przywiązany jak do
Ani, zwłaszcza, iż katedry w Ani nie mógł on już widzieć wcale, bo
w roku 1319 znikła ona skutkiem trzęsienia ziemi” (op. cit., s. 57).
85 J. Boł o z A n t o n i e w i c z, Toast na cześć Najprzewielebniejszego
ks. Józefa Teodorowicza Arcybiskupa ormiańsko-katolickiego
dyecezyi lwowskiej wypowiedziany na uczcie w Pałacu
Arcybiskupim w dzień intronizacyi 2. lutego 1902, Lwów 1902, s. 11.
Toast… wydrukował także lwowski dziennik „Przedświt”, 1902,
nr 35 (12 II), s. 2–3.
86 „Genialny Schnaase poświęca im [sc. Ormianom] przecież
jedną z najbardziej ujmujących kart wielkiej swej historyi sztuki,
dla poznania ich wysyła Francya wielką ekspedycyę z Texierem
na czele, idzie potem łańcuch nieprzerwanych badań, a nie więcej
jak przed trzema laty urządza Baliu drugą taką ekspedycyę
pod przewodni ctwem Sarre’ go” ( Bo ł o z A n t o n i e w i c z,
op. cit., s. 8). Bardziej prawdopodobne jest jednak, że fotografie
zabytków ormiańskich, wykorzystane przez Bołoz Antoniewicza,
nie pochodziły z wymienionych pozycji (por. niżej).
87 Schnaase napisał siedmiotomowe dzieje sztuki: Geschichte
der bildenden Künste, Düsseldorf 1843–1864, z których tom poświęcony
średniowieczu zawierał omówienie sztuki ormiańskiej:
C. S c h n a a s e, Geschichte der bildenden Künste im Mittelalter,
Düsseldorf 1869 [I wyd. 1844] (= Geschichte der bildenden Künste,
Bd. 3), s. 320–342, rozdz. 5: „Die Kunst Armenien und Georgien”.
Uwagę Bołoz Antoniewicza musiało zwrócić następujące zdanie,
opisujące podbój Armenii (oraz Ani) przez Turków w wieku XI,
gdyż mowa tam, w nadzwyczaj pochlebnym tonie, m.in. o przodkach
Ormian lwowskich: „[…] als der seldschukische Sultan Arp
Aslan die Hauptstadt Ani eroberte und die Einwohner in das
Innere seines Reiches versetzen wollte (1064), flohen sie in grosser
Zahl, und verbreiteten sich über Polen, Galizien, Südruss land
und manche asiatische Gegenden, wo ihre Nachkommen, noch
immer an der überlieferten Religion festhaltend, als geach tete
Kaufleute leben” (S c h n a a s e, op. cit., s. 324). Krytyczną ocenę
tego rozdziału dzieła Schnaasego prezentują Ch. M a r a n c i,
Medieval Armenian Architecture. Constructions of Race and Nation,
Leuven–Paris–Sterling, VA 2001 (= Hebrew University Armenian
Studies 2, ed. M. E. S t o n e), s. 30–37, oraz U. B o c k,
Die armenische Baukunst. Geschichte und Problematik ihrer Erforschung,
Köln 1983 (= 25. Veröffentlichung der Ab teilung Architektur
des Kunsthistorischen Instituts der Universität Köln, hrsg.
von G. B i n d i n g), s. 21 i nast.
Schnaase nigdy nie był w Armenii, a swoją wiedzę o jej zabytkach
czerpał z dzieł podróżników i wcześniejszych badaczy; cytuje
m.in. prace Fréderica Dubois de Montpéreux (zob. niżej, przyp.
91), Texiera (Charles Félix Marie T e x i e r [opis Ani, z ilustracjami],
„Revue de l’ Archéologie”, 1842), dwutomową publikację Williama
J. H a m i l t o n a, Account of the Ruins of the City of Any in
Armenia, London 1839; i d e m, Researches in Asia Minor, Pontus,
and Armenia: with some account of their antiquities and geology,
2 vols., London 1842 (tłum. niem.: Reisen in Kleinasien, Pontus
und Armenien nebst antiquarischen und geologischen Forschungen,
tłum. Otto S c h o m b u r g k, Leipzig 1843) oraz D. Ia. G r i m -
m a, Monuments d’architecture en Géorgie et en Arménie, St. Pétersbourg
1864 (tylko w II wydaniu swojej Geschichte). Stosunkowo
dużo miejsca poświęca katedrze w Ani, uważając ją za zabytek
kluczowy dla rozwoju architektury ormiańskiej (S c h n a a s e,
op. cit., s. 336–339). Mimo że niewolna od błędów, praca Schnaasego
miała ogromne znaczenie popularyzatorskie i wpłynęła
na rozwój badań nad architekturą Armenii. Była jednym z pierwszych
i przez długi czas podstawowym podręcznikiem historii
sztuki średniowiecznej.
88 Charles Félix Marie Texier, Description de l’Arménie,
de la Pèrse, de la Mésopotamie, publié sous les auspices des ministrés
de l’intérieur et de l’instruction publique, Paris 1842–1852, 2 t. (oraz
portfolio z mapami, rysunkami, planami i 10 plansz); por. M a -
ranci, op. cit., rozdz. I: „Gothic or Saracen Armenian Architectural
Study in the West, 1830–1901”, s. 7–41; P. C u n e o, Les
ruines de la ville d’Ani. Un problème urgent de sauvegarde et de mise
en valeur, „Monumentum”, t. 5, 1970, s. 49–72 (zwł. s. 53–56), oraz
[S. S i m], The City of Ani: its Rediscovery. Early Travellers to Ani;
dostępne w Internecie: [dostęp: 25 I 2009].
89 Paolo Cuneo początek zainteresowania ruinami i historią
Ani (oraz zabytkami Armenii w ogólności) umieszcza jeszcze
w koń cu wieku XVIII, łącząc je z ideami oświeceniowymi. Sam
jednak przyznaje, że podróżników do Armenii przyciągał fakt, że
kraj ten był częścią rejonu, który określa jako „still largely unexplored
and somewhat mysterious oriental world” – co jest już bliższe
raczej duchowi romantyzmu. Por. P. C u n e o, An Historic Outline
of the Scientific Exploration of the Archaeological Site of Ani and
a Draft Proposal for the Creation of an International Archaeological
Park [w:] Ani. World Architectural Heritage of a Medieval Ar menian
Capital. Papers delivered at the First International Symposium
327