1PZ2a7xaD

światowej, nie mogła więc służyć twórcom restauracji
i rozbudowy katedry ormiańskiej 100 .
Ten obszerny excursus, traktujący o dziejach zainteresowania
zabytkami i przeszłością Ani oraz o historiografii
pierwszych badań architektury ormiańskiej, ma na celu
podkreślenie faktu, że ów pozornie odległy i egzotyczny
kraj, jego architektura, a zwłaszcza opuszczona i – zdawałoby
się – zapomniana stolica, na początku wieku XX
(jeszcze przed rokiem 1908, kiedy powstały projekty rozbudowy
lwowskiej katedry, a nawet przed rokiem 1902,
gdy ozdabiano apsydy) były już dość dobrze poznane,
opisane, a nawet sfotografowane.
Jan Bołoz Antoniewicz
Wracając do wzorowanej na elewacjach katedry w Ani dekoracji
apsyd kościoła lwowskiego, trzeba podkreślić, że
– jakkolwiek wątpliwości może budzić sam pomysł fałszowania
zabytku, jego rearmenizacja – jej projekt i wykonanie
budzą szacunek dla autora 101 . To jeden z tych przypadków,
gdy ma się wrażenie, że oto uzupełniono ewidentny brak,
detal, o którym najwyraźniej „zapomniał” średniowieczny
budowniczy. Można spekulować, czy takim właśnie przekonaniem
kierował się Jan Bołoz Antoniewicz, „poprawiając”
katedrę tak, by samym wyglądem manifestowała swą
– domniemaną – anicką genealogię, a zarazem świadczyła
o korzeniach lwowskich Ormian w tym „świętym mieście”
Armenii 102 . Choć to zabieg ryzykowny, trudno oprzeć się
pokusie powiązania takiego działania Antoniewicza wobec
katedry ormiańskiej z utrwalonymi we wspomnieniach
jego współczesnych temperamentem i sposobem postrzegania,
a zwłaszcza odczuwania sztuki przez tego znamienitego
lwowskiego historyka sztuki.
Jan Bołoz Antoniewicz był typem uczonego, któremu
zdecydowanie bliższe było „czucie i wiara” niż „mędrca
szkiełko i oko”; „[…] podkreślał dobitnie, że badania w rę ku
ludzi, nie posiadających siły zmysłów, daru czytania mowy
linii, barw i tonów, są często niczem innem, jak smutnem
antykwaryuszostwem, napychaniem manekinów troci na -
mi przypisków” 103 . Był „obdarzony nadzwyczajnie wrażliwą
naturą i zdolnością wczuwania się w symbole artystycz ne
różnych epok i krajów” 104 , co uwydatniało się zwłasz cza
w jego sposobie prowadzenia wykładów – nigdy nie powtarzanych,
wygłaszanych spontanicznie i ze swadą – których
opisy nader często pojawiają się we wspomnieniach jego
słuchaczy. Tak jeden z wykładów zapamiętał Jan Parandowski:
„Nie samo tylko złoto ołtarzy i lazur sukni Madonny
inkrustował jego wykład, była tam i krew, która
obryzgiwała ściany i posadzki pałaców. Błyskały sztylety,
dzwoniły miecze, grzmiały działa, od których sypały się
w gruzy starożytne budowle. Renesans dyszał swą żywiołową
siłą. Po godzinie Bołoza Antoniewicza czułem się
mar kotnie w naszej ciemnej siódmej sali, gdzie dokładny,
trzeźwy, surowy Witkowski mówił o historykach greckich
albo czytał z nami Fedona” 105 . Ten sam Parandowski w następującej,
doskonale charakteryzującej profesora anegdocie,
opowiedział, jak to Jan Bołoz Antoniewicz okazał
się „czarującą przeszkodą” w jego próbach zapoznania się
z historią i sztuką Lwowa. Antoniewicz „odbywał […] ze
swymi słuchaczami kurs architektury lwowskiej w wędrówkach
po mieście. […] Ten wspaniały Ormianin […],
wiecznie wezbrany entuzjazmem, prowadził nas manowcami
swej erudycji w taki sposób, że nie ruszając się spod
Bernardynów, gdzie była zbiórka, w dwie godziny przejechaliśmy
Włochy, Francję, Niemcy, odurzeni pałacami,
rzeźbami, witrażami, kościołami, nie poświęciwszy ani
chwili uwagi tylko temu jednemu, przed którym staliś -
my i który był skromnym celem naszej wyprawy” 106 .
To on „wprowadził do nauki polskiej pogląd, że dzieło
sztuki choćby z odległej epoki pochodzące winno być uważane
za czyn duchowy, a nie za zabytek archeologiczny” 107 ,
co w pewnym sensie może tłumaczyć jego podejście do
dodania arkad na apsydach. Dla niego – podobnie jak i zapewne
dla ks. Teodorowicza – katedra była nie martwym
zabytkiem, wymagającym zakonserwowania jak muzealny
eksponat, lecz żywym miejscem kultu i, przede wszystkim,
swego rodzaju repozytorium tradycji i tożsamości lwowskich
(i szerzej, polskich) Ormian. Dodanie elementu podkreślającego
te walory, a zarazem podnoszącego wartość
estetyczną, artystyczną katedry, nie mogło być więc w jego
oczach niczym zdrożnym. „Odtwarzając swoje przeżycia,
przemieniał się sam w artystę – jego interpretacya miała
cechę twórczości, a nie zwyczajnej syntezy […]. Było zarazem
coś jak gdyby z kultu sztuki, gdy […] dawał wyraz
przekonaniu, że sztuka to najwyższe objawienie ducha
i natury ludzkiej; że sztuki nie można rejestrować na wzór
zwykłych faktów przyrodniczych czy choćby historycznych,
ale trzeba ją wskrzesić do życia ciepłem własnego serca;
że tylko ten, kto umiłował sztukę i zdołał ją w sobie przeżyć
posiadł zarazem najpewniejszą busolę w wędrówkach
po drogach ducha ludzkiego […]” 108 . A „[…] kto […] ma
prze konanie, że historya sztuki […] winna swoje założenia
wyprowadzać nietylko z faktów, dających się ująć rozumowo,
ale z całości przeżyć, dokonujących się wobec
dzieł sztuki – dla takiego Antoniewicz okaże się typem
uczonego, w którym zdolność do budowania wiedzy na
tych właśnie najmniej uchwytnych podstawach objawiła
się z natężeniem, nieznanym przedtem polskiej nauce” 109 .
Jak pisał jeden z jego uczniów, Władysław Podlacha,
Antoniewicz „[…] nieraz uniesiony zapałem badawczym
wytwarzał sobie nawet obrazy problematyczne – rzecz to
45