1PZ2a7xaD

Przypisy – Część III
7 Jeszcze w roku 1926 pisano o kopule i sklepieniu części prezbiterialnej,
że jego „pozostałe płaszczyzny, oznaczone drobnemi
kratkami [chodzi o podkład cementowy pobrużdżony w formie
kratki, dla zwiększenia przyczepności kolejnych nakładanych nań
warstw], będą w przyszłości również pokryte mozajką” (K a j e -
t a n o w i c z, Katedra... 1926, s. 4). Zrealizowano ją w roku 1928,
ale tylko na sklepieniu. Nie było już mowy o zdobieniu mozaiką
ścian. Ponadto, jeszcze w roku 1927, A. H o w h a n i a n (O restauracji
naszej katedry, PŚG, 1927, nr 2–3, s. 8) pisał: „Mozajki
miały pokryć całą tę najstarszą część katedry, ale z powodu wojny
musiano przerwać pracę nad nimi – dziś zaś brak funduszów na
ich dokończenie i najprawdopodobniej zastąpią je malowidła
ścienne takie, jakie widzimy wykonane już w nawie”.
8 I.Drexler, Malowidła ścienne Jana Henryka Rosena
w Katedrze Ormiańskiej we Lwowie, Lwów 1930, s. 7. Broszurka
z cytowanym tekstem Ignacego Drexlera była dołączona do
portfolio 25 oryginalnych czarno-białych, wysokiej jakości fotografii
(18 × 24 cm) – na których utrwalono prawie wszystkie
malowidła oraz trzy witraże (z istniejących pierwotnie sześciu)
– wykonanych przez lwowskiego fotografa Ludwika Wieleżyń skiego.
Portfolio zostało wydane sumptem fotografa w ogra ni czonym
nakładzie (zapowiadano sto numerowanych egzemplarzy,
z których każdy miał być sygnowany przez J. H. Rosena) i stanowi
najlepszy materiał ilustracyjny obrazów Rosena z okresu
tuż po ich wykonaniu. Zważywszy na fatalne oświetlenie malowideł,
miał rację ówczesny krytyk, który następująco komplementował
pracę Wieleżyńskiego: „Nie wiem […] i ledwo się
domyślam, ile prób i ile energji musiał użyć p. Wieleżyński,
aby przy pomocy reflektorów rozprószyć prawie niedostępne
dla ostrowidza mroki sklepień, załamań i gzymsów”, zob. M. S.,
L. Wieleżyńskiego: „Album katedry ormiańskiej”, „PŚG”, 1930, nr
31–32 (styczeń–luty), s. 68–69, oraz zaproszenie do przedpłaty
na portfolio na s. II okładki tego numeru.
9 Szkic ołówkowy na arkuszu formatu A5, niedatowany;
zbio ry Mary Flanagan.
10 Zob. Drexler, op. cit., pl. nr 7. Fotografię wykonano zapewne
pod koniec roku 1929, gdyż widoczna na nim dekoracja
prezbiterium jest już wykończona, a w styczniu 1930 portfolio
było już gotowe, w sprzedaży.
11 Dekorację tę, zaprojektowaną przez Rosena, wykonał jego
pomocnik malarski, pracujący z nim w katedrze od roku 1927,
Kazimierz Smuczak (1906–1996). Szerzej na temat tego malarza,
zob. Ю. Смірнов, Казимир Смучак – учень і послі довник
Яна -Генрика Розена, „Галицька Брама”, 1999, nr 11–12 (59–60),
s. 12–15.
12 Wojciech Skrodzki, generalizując, pisze o malowidłach
ścien nych okresu międzywojennego, że „w odróżnieniu od całościowego
charakteru analogicznych dzieł młodopolskich, wywodzących
się z ducha średniowiecza i obejmujących z założenia
całe wnętrze, w okresie dwudziestolecia powstawały oddzielne
kompozycje. Nawet jeżeli skumulowane we wnętrzu tworzyły
wrażenie dążenia do rozwiązania całościowego […] mamy do
czynienia z sumą oddzielnych i samodzielnych kompozycji”,
W. S k r o d z k i, Polska sztuka religijna 1900–1945, [Warszawa]
1989, s. 88. Taki właśnie model, jak się wydaje (mimo wielu podobieństw
do średniowiecznych zespołów malowideł ściennych),
prezentują też dekoracje Rosena w katedrze ormiańskiej.
13 Drexler, op. cit., s. 5. Podobną opinię wyraził A. H o w -
hanian,Nowa polichromja katedry ormiańskiej, PŚG, 1927,
nr 5–6, s. 29: „Całość do dziś wykonanych malowideł dzieli się
na liczne części, rozmieszczone umiejętnie na różnowartościowych
pod względem oświetlenia partjach ściennych. Z pokonaniem
tych trudności miał artysta nielada zadanie, ale przyznać
należy, że doskonale się z tego wywiązał, dzięki czemu też oglądanie
malowideł w najmniejszym stopniu nie wywołuje niepokoju
i wrażenia chaosu, nie nuży też jednostajnością rozkładu
scen i kompozycyj”.
14 W nawie są cztery okna oraz dwie zamurowane wnęki,
które niegdyś mieściły okna.
15 Niedawna konserwacja malowideł we wschodnim przęśle
ściany południowej była okazją do dokonania dokładnych
pomiarów opisanych wyżej pól. Mimo pewnych nieregularności
podziałów ścian i wielkości otworów okiennych w poszczególnych
przęsłach wspomniane wymiary zostaną tu podane dla
orientacji, na zasadzie pars pro toto, dla wszystkich przęseł. Pole
poniżej okna: 261 × 342 cm; po lewej stronie okna: 300 × 85,5 cm;
po prawej stronie okna: 300 × 70,5 cm; ponad oknem: 223 ×
342 cm; wymiary okna: 333 × 136 cm. Dane według: J. C z e r -
nichowska, A. Pawlak, „Katedra ormiańska we Lwowie.
Malowidło ścienne, Jan Henryk Rosen, 1925. Wschodnie przęsło
południowej ściany nawy”, Warszawa 2008 (dokumentacja
konserwatorska), s. 7. Za uprzejme udostępnienie dokumentacji
dziękuję dr Joannie Czernichowskiej.
16 Rozplanowanie ilustracji – poszczególnych pól zajmowanych
przez „typy”, „antytyp” oraz komentujących wydarzenia
proroków – przyjmowało różne formy w różnych „rodzinach”
Biblia pauperum. Kojarząc rozplanowanie malowideł w katedrze
z układem ilustracji Biblia pauperum, mam na myśli przede
wszystkim ich wzajemne powiązania ideowe. Na temat Biblia
pauperum zob. A. H e n r y, Biblia pauperum, Ithaca–New York
1987; G. S c h m i d t, A. W e c k w e r t h, Biblia pauperum [w:]
LCI, Bd. 1, szp. 293–298; oraz É. M â l e, L’ Art religieux de la fin
du moyen âge en France. Étude sur l’ iconographie du Moyen Âge et
sur ses sources d’ inspiration, Paris 1922, s. 233–246 (dalej cytowane
jako Fin). W praktyce opisany schemat mógł zostać zastosowany
w pełni jedynie na trzech ścianach, gdyż pozostałe trzy
w dolnej części, poniżej okna, są przeprute otworami drzwiowymi,
a ostatnie przęsło nawy (od zach.) jest dodatkowo węższe od
pozostałych, tak że po obu stronach okna nie ma już zupełnie
miejsca na malowidła, a w konsekwencji te dwie ściany mogą
pomieścić tylko jedną scenę – ponad oknem.
17 Można by uznać, że ten schemat zastosowany tu został
tylko formalnie, gdyż kolejne pola zawierają sceny z legend
czterech różnych świętych – Idziego, Jerzego, Krzysztofa i Odilona
(mimo że ten ostatni nie należy do pojętego kanonicznie
grona Wspomożycieli). Niemniej jednak święci stanowią część
zobrazowanego na całej ścianie północnej cyklu Czternastu
Wspomożycieli, co przecież jest czynnikiem łączącym pozornie
niezwiązane ze sobą kompozycje w jedną ikonograficzną całość.
18 Dzięki przeprowadzonej niedawno konserwacji malowideł
we wschodnim przęśle południowej ściany nawy wiadomo,
że artysta stosował temperę chudą i tłustą, miejscowo olejną i żywiczną,
lokalnie złocenia olejne, a malowidła zostały wykonane
na tynku wapiennym. Informacje podaję za: C z e r n i c h o w -
s k a, P a w l a k, op. cit., s. 7.
19 Powód jest, być może, zupełnie prozaiczny: mogło cho dzić
o zasłonięcie otworu (wnęki) w tej ścianie, widocznego na lewo
ponad wejściem do zakrystii na archiwalnych fotografiach z okresu
usuwania barokowego wystroju katedry (por. il. 14 c, 186).
20 B. T. Lesiecki, Przyczynki do malarstwa Kazimierza
Smuczaka i Jana Henryka Rosena, „Lwów i Kresy – Biuletyn Koła
Lwowian w Londynie”, t. 28, 1988, nr 54, s. 44. W innym miejscu
Smuczak wspomina, że Rosen „operował farbami od Szwajcara,
nigdy innymi, a płacił za nie bardzo dużo”, M. K u c h c i ń -
ski, Rosena lwowskiego wspominam. Z Kazimierzem Smuczakiem
rozmawia Marek Kuchciński, „Rola Katolicka”, 1988, nr 6 (18 IX),
s. 14–15. Owego Szwajcara, jako dostawcę farb, musiał mu pole-
357