1PZ2a7xaD

Przypisy – Część I
ków oraz właśnie w przyjęciu unii z Kościołem łacińskim (P i s o -
wicz, op. cit., s. 26). F. X. Z a c h a r y a s i e w i c z (Wia domość
o Ormianach w dawnej Polszcze, Lwów 1842, s. 70–71) już w roku
1842 pisał o stopniowym zanikaniu języka ormiańskiego: „Zerwawszy
związki z Edźmiadzynem [po przyjęciu unii z Rzymem],
nie mieli potrzeby tutejsi [sc. lwowscy] księża w języku ormiańskim
listo wać z Armenią, ani postanowienia od tamtejszego
patryarchy odbierali […]. Im więcej zaś usiłowali łączyć się z obrządkiem
łacińskim, a lud uczęszczał do łacińskich kościołów,
tym bardziej przyzwyczajali się do języka krajowego, a od swego
odwykali. […] Duchowieństwo także potrzebne powołaniu swojemu
nauki z książek rzymskich czerpać poczęło […]. Tak więc
ustawał ormiański język i prawie zgasnął, gdy z zaprowadzeniem
szkół niemieckich, ustały i te szkoły przy kościołach ormiańskich,
w których przynajmniej czytać i pisać uczono”.
35 D. Kajetanowicz, Msza św. w obrządku ormiańskim.
Podręcznik liturgiczny, Lwów 1927; i d e m, Najświętsza Ofiara…
36 Peł czyń ski, op. cit., s. 15.
37 Taki los spotkał Ormian z zaboru rosyjskiego, gdzie po
zniesieniu odrębnej ormiańskiej organizacji kościelnej – diece -
zji ormiańskokatolickiej z siedzibą w Mohylowie (ustanowionej
w ro ku 1810) – a zarazem likwidacji obrządku ormiańskiego,
nastąpiła całkowita asymilacja Ormian. Por. P e ł czyń ski,
op. cit., s. 15, oraz Z a c h a r y a s i e w i c z, op. cit., s. 82–83.
38 I. I s a k o w i c z, Odprawa autorowi broszury „Głos do
ziomków obrz. ormiańsko-katolickiego”, Wiedeń 1861. Znamienny
jest fakt, że ten właśnie fragment tekstu Isakowicza wykorzystał
w swoim, cytowanym wyżej, liście pasterskim ks. Teodorowicz
(List pasterski…, s. nlb. 5, nota bene, bez podania źródła ani oznaczenia
go jako cytat z tekstu Isakowicza). Cytat za: List pasterski…
(loc. cit.) .Por. P e ł czyń ski, op. cit., s. 31.
39 Stopka,op. cit., s. 103.
40 Ibidem. P e ł czyń ski, op. cit., s. 59–60, 62–63. Poczyniono
też przygotowania do utworzenia muzeum ormiańskiego
przy katedrze, powołanego do życia ostatecznie w roku 1932. Por.
A.Czoł owski, Wystawa ormiańska we Lwowie, czerwiec–październik
1932, Lwów 1932 oraz J. P e t r u s, Muzea lwowskie,
1823–1939 [w:] Sztuka kresów wschodnich, t. 2, red. J. K. O s -
t r o w s k i, Kraków 1996, s. 430; i d e m, Archidiecezjalne Muzeum
Ormiańskie we Lwowie [w:] Ormianie polscy…, s. 27–32.
41 K a j e t a n o w i c z, Katedra ormiańska… 1930, s. 53. Natomiast
D z i e d z i c (op. cit., s. 56) twierdzi, że „Największa latynizacja,
a tym samym i polonizacja środowiska ormiańskiego
nastąpiła w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku, za arcybiskupa
Józefa Teodorowicza […]”. Ten sam autor jednak pisze
dalej: „[…] w latach 20. [XX stulecia] wśród księży ormiańskich
zrodziły się tendencje do odnowienia obrządku poprzez powrót
do włas nych tradycji. […] Jeden z rzeczników szerszego nawiązania
do starej tradycji ormiańskiej, ks. infułat Dyonizy Kajetanowicz,
udał się za zgodą abpa Teodorowicza do Katolickiego
Patriarchatu Ormiańskiego w Bejrucie, a także do Konstantynopola
w celu szerszego zapoznania się z tradycjami ormiańskimi
[…]. Sprawą przywracania obrządkowi ormiańskiemu pożądanej
formy miała się zająć specjalna Komisja Liturgiczna, niektórzy
duchowni przystąpili do »armenizowania« obrządku, nie
czekając na zalecenia powstającej Komisji” (op. cit., s. 56–57).
Wydaje się jednak, że największe nasilenie działań mających na
celu powrót do ormiańskich źródeł liturgii i obrządku nastąpiło
dopiero w drugiej połowie oraz pod koniec lat trzydziestych XX
wieku, a dążenia te zostały przerwane wybuchem II wojny światowej,
zanim osiągnęły wymierne rezultaty.
42 A. T a y l o r (Armenian Art and Armenian Identity [w:]
Treasures in Heaven 1998, s. 133) zwraca uwagę na trudności, z jakimi
borykają się uczeni próbujący zakwalifikować dzieła sztuki
jako ormiańskie lub nieormiańskie.
43 Chrześcijaństwo zostało ustanowione religią państwową
Armenii na przełomie wieków III i IV, w następstwie misji podjętej
przez św. Grzegorza Oświeciciela (w znaczeniu „chrzciciela” Ormian).
Św. Grzegorz od tej pory jest czczony jako patron Armenii
(R. F. T a f t SJ, The Armenian Liturgy. Its Origins and Characteristics
[w:] Treasures in Heaven 1998, s. 15 oraz przyp. 5).
44 Tadeusz Mań kowski (Sztuka Ormian…, s. 5) we wstępie
do swojej pracy, w roku 1934, pisał: „Zabytki sztuki ormiańskiej
na ziemiach polskich nie były dotąd badane szczegółowo.
Jedynie architektura katedry ormiańskiej stała się przedmiotem
badań [ale dopiero po roku 1914] […]. Wszystkie inne poza architekturą
przejawy sztuki ormiańskiej na naszym terenie stoją
przed nami dotąd prawie nietknięte myślą i piórem badacza”.
45 Bohdan Janusz (1888–1930) przygotowywał wielką, dwutomową
monografię katedry ormiańskiej; miał też pozosta wić
w rękopisie bibliografię Ormian polskich. H. B u r c h a r d, Janusz
Bohdan [w:] PSB, t. 10, s. 587–588; Я. Даш к евич, Богдан
Януш як вірменознавець, „Галицька Брама”, 1996, nr 21–22,
s. 18; І. Га юк, Вірменська Церква в Україні, Львів 2002, s. 10
(bibliotekę Bohdana Janusza i część jego spuścizny rękopiś miennej,
wraz z liczącą ponad 600 pozycji bibliografią ormiańską, za -
ku pił w roku 1931 Archidiecezjalny Związek Ormian. Materiały
te miały wzbogacić bibliotekę Związku; zob. B. K. [B. K rzyszto
fo wicz], Polska bibljografja ormiańska, PŚG, 1931, nr 50,
s. 115–116).
46 Szerzej o literaturze dotyczącej lwowskich Ormian pisze
Ł. C h a r e w i c z o w a, Historiografia i miłośnictwo Lwowa, Lwów
1928 (= Biblioteka Lwowska, t. 37), s. 199–204. Wymienione przez
Charewiczową publikacje pochodzą jednak dopiero z okresu po
roku 1910, a nawet 1920, najwięcej zaś – po roku 1925.
47 W. Ł oziń ski, Lwów starożytny. Kartki z historyi sztuki
i obyczajów, cz. I: Złotnictwo lwowskie w dawnych wiekach (1384–
1640), Lwów 1889; cz. II: Patrycyat i mieszczaństwo lwowskie w XVI
i XVII w., Lwów 1890 (tu Ormianom poświęcony został obszerny
rozdz. VI, s. 194–223); cz. III: Sztuka lwowska w XVI i XVII wieku.
Architektura i rzeźba, Lwów 1898. Na temat naukowej działalności
Władysława Łozińskiego i jego pionierskiej roli w dziedzinie historii
sztuki Lwowa, zob. R. M a j k o w s k a, Odkrywca i piewca przeszłości
Lwowa (Władysław Łoziński w 150-lecie urodzin) [w:] Lwów.
Miasto – społeczeństwo – kultura. Studia z dziejów Lwowa, red.
H. W. Ż aliń s k i, K. K a r o l c z a k, Kraków 1995 (= WSP, Prace
Monograficzne, nr 194), s. 99–109, zwł. s. 103–109.
48 W. Molè, Z zagadnień miniatorstwa bizantyńskiego i ormiańskiego
(na marginesie prac pani Sirarpie Der Nersessian), Lwów
1939 (nadb. z „Dawna Sztuka”, t. 2, 1939, z. 2), s. 3–27, zwł. s. 9,
przyp. 1–2 oraz s. 10, przyp. 1–2.
49 „Wszelkie badania nad […] zabytkami [miniatorstwa ormiańskiego]
posiadają doniosłe znaczenie zarówno dla dziejów
samego miniatorstwa jak dla całej w ogóle sztuki ormiańskiej”,
Molè, op. cit., s. 9.
50 Są to: J. S t r z y g o w s k i, Das Etschmiadzin-Evangeliar.
Beiträge zur Geschichte der armenischen, ravennatischen und syro-
-ägyptischen Kunst, Wien 1891 (= Byzantinische Denkmäler I);
idem,Kleinarmenische Miniaturmalerei. Die Miniaturen des
Tübinger Evangeliars MA XIII, 1, vom Jahre 1113 bzw. 893 n. Chr.,
Tübingen 1907; F. M a c l e r, Catalogue des manuscrits arméniens
et géorgiens de la Bibliothèque Nationale, Paris 1908.
324