1PZ2a7xaD

Przypisy – Część I
według rysunku Jana Matejki, który ilustrował artykuł o katedrze
w „Kłosach” (Archikatedralny kościół…, s. 376; il. zob. Ormianie polscy…,
nr kat. 64, s. 72). – Na temat dekoracji apsyd, zob. też Ż y ł a
(op. cit., s. 20): „Ornamentyka ta, którą obecnie pokryte są absydy,
jest kreacyą nową, wzorowaną tylko na staroormiańskiej dekoracyi
wedle wzorów, jakie dostarczyła katedra w Ani i ormiań ski
Ewangeliarz z XIII w. będący własnością arcybiskupstwa ormiańskiego
we Lwowie”; S m i r n o w, Katedra ormiańska…, s. 94.
69 Peł k a [A .C h o ł oniewski],Ormianie polscy, „Życie
i Sztuka” (dod. do „Kraju”), 1902, nr 32, 9 (22) VIII, s. 345. Fotografia
ukazuje już zmiany dokonane na elewacji apsyd, natomiast
daszek nad świetlikiem prezbiterium jest jeszcze walcowaty, co
świadczy o tym, że katedra znajduje się w początkowym stadium
konserwacji. Walcowaty daszek nad świetlikiem oraz kopułę katedry
obudowaną rusztowaniami utrwalił w akwaforcie z roku 1911
Władysław Skoczylas (il. zob. Ormianie polscy…, nr kat. 65, s. 73).
70 Ibidem, 1902, nr 33 (16 [29] VIII), s. 355.
71 Według Aldony S o ł tysówny (Marmurowy ołtarz z końca
w. XVI w kościele parafialnym w Zarzeczu – nieznane dzieło Jana
Białego, BHS, 1974, nr 36, s. 387–392) poprzednik ks. Teodorowicza,
arcybiskup Izaak Isakowicz, miał w latach siedemdziesiątych
wieku XIX pozbyć się z katedry XVI-wiecznego alabastrowego
ołtarza, przypisywanego Janowi Białemu. Autorka wyraziła przypuszczenie,
że usunięcie ołtarza nastąpiło „w okresie restauracji
[…] katedry w latach siedemdziesiątych XIX wieku”, gdyż nie
odpowiadał on „odnowionemu wnętrzu kościoła” (op. cit.). Ołtarz,
o którym mowa, został przekazany Włodzimierzowi Dzieduszyckiemu
do kościoła budowanego podówczas w jego dobrach w Zarzeczu,
gdzie znajduje się do dziś – jednak nie z katedry ormiańskiej,
lecz z podziemi katedry łacińskiej. Z odnalezionych tam w roku
1867 ułomków alabastrowych i marmurowych ołtarzy, epitafiów
i figur z przełomu wieków XVI i XVII, usuniętych podczas barokizacji
świątyni przeprowadzonej w wieku XVIII przez arcybiskupa
Wacława Sierakowskiego, konserwator Mieczysław Potocki złożył
kilka ołtarzy, wśród nich i ten z Zarzecza. Zob. M. P o t o c k i,
Sprawozdanie z czynności konserwatorskich co do utrzymania i restauracyi
dawnych pomników w części wschodniej Galicyi za czas
od r. 1870–1874, Lwów 1874, s. 16–17; Ł oziń ski, Sztuka lwowska…,
s. 131–132; Ю. Смірнов, Алебастрові вівтарі та на д-
гробки у латинському кафедраль ному соборі, „Галицька Брама”,
2000, nr 8 (68), s. 6–9, oraz i d e m, Mecenat Dzieduszyckich – fundacja
kościoła pw. św. Mi chała w Zarzeczu, „Gazeta Lwowska”,
2005, nr 4 (28 II), s. 10. Co więcej, gdy chodzi o katedrę ormiańską,
ołtarza takiego nie notują XIX-wieczne, dość skrupulatne opisy
jej wyposażenia (zob. Ł obeski, op. cit.; Barącz, op. cit., s. 144–
152). Wiadomo też, że aż do chwili rozpoczęcia prac podjętych
z ini cjatywy ks. Teodorowicza około roku 1908 wnętrze katedry
nie uległo większym zmianom w stosunku do stanu z lat siedemdziesiątych
wieku XIX (Mieczysław Potocki wspomina jedynie
o odnowieniu sump tem Grona konserwatorów płyty nagrobnej
patriarchy Stefana z roku 1551; zob. P o t o c k i, op. cit., s. 27).
72 Wagarszapat (Wagarszabad) to dawna nazwa miasta Eczmiadzyn,
używana do roku 1945. Eczmiadzyn był pierwotnie
jedynie dzielnicą Wagarszapat, w której znajdowały się: katedra,
klasztor oraz (od roku 1441) siedziba katolikosa, najwyższego
zwierzchnika Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego („Eczmiadzyn”
to jednocześnie wezwanie katedry Św. Eczmiadzyn – najważniejszej
świątyni Kościoła ormiańskiego, według legendy,
ufundowanej na początku IV w. przez św. Grzegorza Oświeciciela,
na miejscu wskazanym mu przez samego Chrystusa). Nic
więc dziwnego, że kościół ten (oraz zapewne inne kościoły miasta,
np. Św. Gajane i Św. Hripsime), obok katedry w Ani, uznano
za źródło i godny wzór dla dekoracji lwowskiej katedry.
Prof. dr hab. Andrzej Pisowicz zechce przyjąć podziękowania
za uprzejme skonsultowanie zagadnień armenistycznych,
zwłaszcza za pomoc w prawidłowej transkrypcji ormiańskich
nazw własnych.
73 „[…] ma katedra lwowska na tych 3 absydach od niedawna
pewien dodatek, który żywo przypomina katedrę w Ani. Mam na
myśli ślepe arkady ujmujące tak wdzięcznie absydę większą lwowską
i mniejsze ze wszystkich stron. Ta jest tylko różnica, że w Ani
arkady owe spotykamy nietylko na absydzie, a raczej na tylnej ścianie
kościoła, ale na wszystkich jej ścianach” (Ż y ł a, op. cit., s. 60);
„Absyda, a raczej trzy absydy były dotychczas zupełnie gładkie,
tynkowane. Obecnie po odnowieniu tynkowania otrzymały nowy
dodatek w postaci ślepych arkad wspartych na smukłych kolumienkach
i zakończonych półkolisto u góry, których tam przedtem
wcale nie było. Na środkowej większej absydzie przybyło
takich arkad pięć, a na bocznych po trzy, z których zewnętrzne są
do połowy ugrzęzłe w ścianie tylnej frontonowej. Przybył też ornament
o motywach plecionkowych tekstylnych, który obiega
głównie górny i dolny fryz większej absydy. Jeden i drugi dodatek,
które zresztą, co nie da się zaprzeczyć, zdobią bardzo to
wschodnie zakończenie świątyni, zaczerpnięte są z katedry i innych
świątyń w Ani, gdzie całkiem podobne motywy mieliśmy
sposobność oglą dać” (op. cit., s. 127).
74 Barą c z, op. cit., s. 60–61.
75 Peł ka,Ormianie polscy, „Życie i Sztuka” (dod. do „Kraju”),
1902, nr 32, 9 (22) VIII, s. 344.
76 Z a c h a r y a s i e w i c z, op. cit., s. 10–15.
77 „Que je vous dise encore quelques choses | Au sujet des
Arméniens qui se trouvent à Lvov, | Qu’ ils sont fiers et de bonne
composition, | Car ce sont de véritables Anec’ i”, podaję za:
P. T c h o b a n i a n ,Ani et son mythe (XIII e –XIX e siècles) [w:] Ani.
Capitale de l’ Arménie en l’ an mil, kat. wyst. Pavillon des Arts, Paris,
7 II–13 V 2001, Paris 2001, s. 278 oraz przyp. 15.
78 Minas Pyżyszkianc (Byżyszkianc), Podróż do Polski, Wenecja
1830 (tłum. niem. Minas Bscheschkiantz, Reise nach Lehastan,
1830), zob. R. H. K é v o r k i a n, Notices [w:] Ani. Capitale de
l’Arménie…, nr kat. 166, s. 313–314.
79 Ż y ł a, op. cit., s. 3; J. B o ł oz Antoniewicz, Die
Ar me nier [w:] Die österreichisch-ungarische Monarchie in Wort
und Bild. Galizien, Wien 1898, s. 440–463 (zwł. s. 441).
80 K a j e t a n o w i c z, Odnowienie…, s. 6. Na s. 17 znajdują
się fotografie określone w podpisie jako: „Typowa świątynia w stylu
ormiańskim w Ani” (kościół Św. Grzegorza Tigrana Honenca
w Ani); „Fragmenty architektoniczne (okna) świątyni ormiańskiej
w Ani”. Te dwie ostatnie fotografie bez wątpienia pochodzą z publikacji
Ohannesa Kürkdżiana pt. Ruines d’ Arménie. Ani, Eriwan
[s.a.] (na temat tej publikacji i jej znaczenia dla dekoracji lwowskiej
katedry, zob. niżej, przyp. 96, 115). Opinię tę powtarzał
ks. Kajetanowicz również w dwóch kolejnych przewodnikach po
katedrze: „Zbudowali ją [najstarszą część katedry] architekci
ormiańscy według planów starej katedry w Ani, stolicy dawnej
Armenii” (K a j e t a n o w i c z, Katedra… 1926, s. 3; i d e m,
Kate dra… 1930, s. 5). Ponadto w sprawozdaniu z jednego z posiedzeń
komisji konserwatorskiej czytamy: „Najstarsza część prezbiteryum
trójnawowa, z centralną kopułą i trzema absydami,
pochodząca z XIV. w. jest prawie kopią katedry w Ani, a więc
pomnik ten należy ściśle do architektury ormiańskiej”, o czym
uczestnicy posiedzenia komisji mogli przekonać się naocznie,
gdyż „Prof. Dr. Bołoz Antoniewicz przedłożył szereg fotografii
kościołów w Armenii oraz fotografii ich szczegółów” (Z. H e n -
del, TK, t. 3, 1905, nr 31–40 [marzec–grudzień], s. 10). „Kiedyś
326