1PZ2a7xaD

Przypisy – Część III
101 P i o t r o w i c z, loc. cit.
102 Zieliń ski, Religia starożytnej Grecji…, s. 269–271 (podkreślenie
oryginalne).
103 Piotrowicz, op. cit., s. 12. Na marginesie warto
wspo mnieć o zjawisku analogicznym do opisywanego przez Tadeusza
Zielińskiego w zakresie religii, ale zachodzącym w sztuce.
Mam na myśli przekształcenia ikonograficzne i tworzenie się
ikonografii chrześcijańskiej. W tej dziedzinie nikt nie kwestionuje
faktu, że sztuka w służbie nowej religii czerpała z bogatego repertuaru
form obra zowych tradycji antycznej, pogańskiej; że zastanym,
starym formom – ukształtowanym w starożytności typom
ikonograficznym – nadała nowe, chrześcijańskie treści. Przykładowo,
wize run ki ewangelistów zapożyczono z wyobrażeń Atlasa;
Orfeusz zmienił się w Dawida, a Izyda z Ozyrysem na kolanach
stała się Marią z Jezusem, zob. J. Bia ł ostocki, Tradycje
i przekształ cenia iko nograficzne [w:] i d e m, Teoria i twórczość.
O tradycji i inwencji w teorii sztuki i ikonografii, Poznań 1961
(= Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Wydział Historii
i Nauk Spo łecz nych. Prace Komisji Historii Sztuki, t. IV, z. 3),
s. 137–159, zwł. s. 141. Ze względu jednak na quasi-mechaniczny
sposób przej mowania starych form, wyraźnego „odcięcia się”
adaptowanych przedstawień od ich dawnych treści, nie mogło
tu być mowy o wątpli wościach natury ideowej (jak to miało miejsce
w związku z teorią Zielińskiego, dotyczącą stricte religii). Na
ten temat, zob. też: F. W. D e i c h m a n n, Archeologia chrześcijańska,
tłum. E. J a s t r z ę b ow s k a, Warszawa 1994, s. 98–99,
114.
104 Srebrny, op. cit., s. 58–59. W przedmowie do pracy
Hellenizm a judaizm czytamy: „[…] prawdziwym Starym Zakonem
naszego chrześcijaństwa jest religia Hellenów. Nie zawiera
[…] [to stwierdzenie] w sobie żadnej herezji; ci, co mnie o nią
posądzają, nie uprzytomnili sobie podobno znaczenia słowa: ciągłość
psychologiczna” (T. Z i e l i ń ski, Hellenizm a judaizm,
Toruń 2002, s. 14).
105 Z wyrażonymi w tej książce poglądami Zielińskiego polemizowali
m.in. M. M i e s e s, Helenizm a judaizm. Uwagi na
marginesie książki Tadeusza Zielińskiego, Przemyśl 1928; E. S t e i n,
Judaizm a hellenizm. Z powodu książki Tadeusza Zielińskiego,
Kraków–Warszawa 1929; dyskusję podsumował ks. J. A r c h u -
tow ski, Stary Testament i krytycy. (Uwagi o książce X. Arcyb.
J. Teodorowicza pt. Od Jahwy do Mesjasza), Kraków [1937], nadb.
z „Głosu Narodu”; dalsze artykuły polemiczne zestawia P i o -
t r o w i c z, op. cit., s. 12, przyp. 2.
Na gruncie lwowskim najważniejszym adwersarzem Zielińskiego
był ks. Szczepan Szydelski, profesor teologii na Wydziale
Teologicznym UJK, który zwalczał idee hellenisty w artykułach
prasowych i publikacjach książkowych; zob. J. W o ł czań ski,
Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie
1918–1939, Kraków 2002 (= Biblioteka Historyczna Archiwum
Metropolii Lwowskiej Obrządku Łacińskiego w Krakowie, seria
B, Studia, t. 5, red. i d e m), s. 224–234 (zwł. 234), 564. O tym, że
poglądy Tadeusza Zielińskiego były w tym czasie we Lwowie
żywo dyskutowane, mogą świadczyć wystąpienia ks. Szydelskiego,
m.in. na forum Koła Księży Prefektów Archidiecezji Lwowskiej
obrz. łac., pt. „Hellenizm a chrześcijaństwo na tle dzieła
prof. Zielińskiego” (23 XI 1927) oraz „Hellenizm a judaizm w
związku z dziełem prof. Zielińskiego” (1928), a także prelekcje na
posiedzeniach koła lwowskiego Polskiego Towarzystwa Teologicznego:
„Hellenizm a Nowy Testament” (11 X 1927); zob.
Woł czań ski, op. cit., s. 521, 539.
106 Archutowski, op. cit., s. 7.
107 W przedmowie do tej książki Tadeusz Zieliński dziękował
bibliotekarzom warszawskiej biblioteki synagogalnej na Tłomackiem
za możliwość skorzystania z jej zbiorów: „Sądzę, że mój
przyjazny stosunek do owej pięknej synagogi i jej szlachetnych,
humanitarnych tendencji dawał mi prawo korzystania z tego liberalizmu;
i byłoby mi bardzo przykro, gdyby treść niniejszej książki
wywarła ujemny wpływ na stosunek do mnie jej przedstawicieli.
Spodziewam się jednak, że tego nie będzie” (Z i e l i ń ski, Hellenizm
a judaizm, s. 11); próbowano też – zupełnie bezpodstawnie
– łączyć idee Zielińskiego z rodzącym się podówczas w Niemczech
nazizmem, co, z racji głębokiego humanizmu profesora
i jego niechęci do wszelkich przejawów totalitaryzmu, musi zostać
absolutnie wykluczone. Na ten temat zob. H. G e r e m e k,
Dziennik 1939–1944. Wstęp [w:] T. Z i e l i ń ski, Autobiogra -
fia; Dziennik 1939–1944, podali do druku H. G e r e m e k,
P. M i t z n e r, Warszawa 2005 (= Ludzie i Teksty, red. J. A x e r,
t. 3), s. 214–215. Podobne opinie na temat Zielińskiego pokutują
do dziś: „Wydaje się […] ogromnie ważne przywrócenie temu
wielkiemu uczonemu i niezmiernie utalentowanemu pisarzowi
pełnego obywatelstwa w tradycji inteligenckiej III Rzeczypospolitej.
Został z niej właściwie usunięty w minionym 50-leciu,
oskarżony o szereg grzechów głównych, z narodowym zaprzaństwem
i antysemityzmem na czele. Skazano w ten sposób na banicję
jednego z niewielu Polaków, którzy otrzymali obywatelstwo
ponadnarodowej i ponadczasowej Rzeczypospolitej Uczonych”,
J. A x e r, Słowo wstępne [w:] T. Zie liń ski, Listy do Stefana
Srebrnego, oprac. G. G o l i k - S z a r a w a r s k a, Warszawa 1997
(= Ludzie i Teksty, red. J. A x e r, t. 1), s. 6.
108 Arcybiskup zamierzał napisać 12-tomową monografię
Chry stusa, którą sam nazywał swoim „dziełem życia”. Mimo iż
w roku 1932 informował, że „inne tomy, od I-go aż do końca,
posiadam już w manuskryptach, które potrzebują tylko wygładzenia”,
za życia udało mu się wydać jedynie trzy: Od Betleem
do Nazaretu (1932), Od Jahwy do Mesjasza (1936) oraz Herold
Chrystusa na tle epoki (1937), zob. X. J. T e o d o r o w i c z, Przedmowa
[w:] i d e m, Od Betleem do Nazaretu, Poznań–Warszawa–
Wilno–Lub lin 1932, s. IX; ks. St. G a w l i k, Życie i działalność
ks. abpa Józefa T. Teodorowicza, Kraków–Warszawa-Struga 1988,
s. 29–30.
109 X. J. Teodorowicz, Od Jahwy do Mesjasza, Poz nań
–Warszawa–Wilno–Lublin 1936, s. V.
110 Ibidem, s. VI.
111 Ibidem.
112 Ibidem, s. VII.
113 Ibidem, s. X–XII (podkr. J. W.).
114 Ibidem, s. 12 (podkr. J. W.).
115 Zob. jego artykuł w „Pamiętniku Warszawskim”, napisany
z okazji 70. urodzin Tadeusza Zielińskiego, które przypadły
w roku 1929 (P a r a n d o w s k i, Tadeusz Zieliński, s. 203–211).
116 Świadomy tej ambiwalencji był Jan Parandowski: „Trudno
dziś ocenić rozległość wpływu Zielińskiego na współczesną
inteligencję polską. Z powtarzających się wydań [książek] możnaby
nabrać przekonania, że oddziaływa znacznie szerzej, niż się
to zwykle zdarza uczonym. Jakoż niepodobna obojętnie przejść
wobec wspaniałej postaci Europejczyka, który zarówno sławą,
jak wszechstronnością i obszarem myśli wyrasta ponad kłębki
tych nikłych spraw, którym poświęca się zbyt wiele czasu i uwagi.
Jeśliby się jednak okazało, że głos jego dociera do szczupłej
garstki, mogłoby to świadczyć o bierności umysłów, ale nie
rodziłoby obawy, że Zieliński omija nas niewysłuchany. Ci, dla
których jego dzieło, w każdej nowej postaci, jest głębokiem osobistem
przeżyciem, wystarczą w zupełności, aby je przechować
i przyspieszyć chwilę, kiedy znów o tych rzeczach będzie można
mówić jak o zagadnieniach bieżących” (P a r a n d o w s k i, Tadeusz
Zieliński, s. 210).
364