1PZ2a7xaD

Przypisy – Część III
waniu). Z drugiej jednak strony, wypisany na marach fragment
wiersza Iłłakowiczówny (zob. przyp. 262) stosunkowo jasno ok reślał
„protagonistę” i samo wydarzenie. Ani św. Odilon, ani opat
prowadzący orszak umyślnie nie otrzymali w nimbach swoich
imion, być może w celu odróżnienia ich i wydzielenia z oznaczonego
w ten sposób grona Czternastu Wspomożycieli (do którego
przecież żaden z nich nie należy).
258 M. Tyrowicz, Wspomnienia o życiu kulturalnym i oby czajowym
Lwowa 1918–1939, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź
1991, s. 163–164.
259 A. K u ś n i e w i c z, Mieszaniny obyczajowe, Warszawa
1985, s. 6–7.
260 Malarz zachował wierność w stosunku do obowiązujących
w czasach św. Odilona obyczajów pogrzebowych: „ciało
[zmarłego] miało być ubrane do pogrzebu w habit zakonny,
ale i w szaty liturgiczne odpowiednie do pozycji ich właściciela
w hierarchii kościelnej”, M. M c L a u g h l i n, Consorting with
Saints. Prayer for the Dead in Early Medieval France, Ithaca–London
1994, s. 47.
261 Opatom benedyktyńskim zwyczajowo przysługiwał usus
mitrae (a potem także pełne pontyfikalia), udzielany im przez
papieży od połowy wieku XI. W przypadku Cluny potwierdzony
jest taki przywilej wydany (przez Urbana II dla opata Hugona)
w roku 1088. Brak jest danych poświadczających podobne przywileje
dla jego poprzedników. Por. J. B r a u n, Die liturgische
Gewandung im Occident und Orient, nach Ursprung und Entwicklung,
Verwendung und Symbolik, Freiburg i. Br. 1907, s. 453–455;
Ph. H o fm e i s t e r, Pontifikalien [w:] LThK, Bd. 8, szp. 614–615.
262 Są to cztery pierwsze wersy dłuższego poetyckiego komentarza
do (wystawionej w Zachęcie w roku 1925) sztalugowej
wersji tej sceny, pióra Kazimiery Iłłakowiczówny. Dalszy ciąg
wiersza brzmi następująco: „Zapomniani byliśmy przez żywych,
| tyś nas za swe dzieci przyjął nieszczęśliwych. | Zetlali od czasu,
rozszarpani przez śmierć na nice, | oblókłszy się w co kto miał
– niesiemy za tobą gromnice” (I łła k o w i c z ó w n a, Z głębi
serca, s. 133; por. też przyp. 439 w cz. I).
263 Podstawowy opis sceny podaje Kajetanowicz, Ka -
te dra ormiańska… 1930, s. 19–20. Wszystkie inne opisy bezkrytycznie
powtarzają (jak się okaże poniżej, nieprawidłową)
fakto grafię zawartą w cytowanej pozycji.
264 Np. Kozicki, Malowidła…, s. 446.
265 Odilon nie jest zbyt popularnym świętym, tylko nie -
liczne leksykony świętych i kompendia ikonograficzne wspominają
jego imię. Poniżej przytaczam wybór literatury traktującej
o nim: N. B u l s t, Odilo [w:] Lexikon des Mittelalters, Hrsg.
N. A n g e r m a n n, Bd. 6, München 1993, szp. 1351–1352;
P. E n g e l b e r t, Odilo [w:] LThK, Bd. 7, szp. 975–976; J. H o u r-
lier, Saint Odilon, abbé de Cluny, Louvain 1964 (= Bi blio thèque
de la Revue d’ histoire ecclesiastique, 40); i d e m, Odilone [w:]
Bibliotheca Sancto rum, t. 9, 1967, szp. 1116–1119; P. J a r d e t,
Odilon, abbé de Cluny, sa vie, son temps, ses œuvres, Lyon 1898;
L. R é a u, Iconographie de l’ art chrétien, t. 3: Iconographie des saints,
pt. II (G–O), Paris 1958, s. 1003–1004; O. R i n g h o l z, Der
hl. Abt Odilon von Cluny in seinem Leben und Wirken, Brünn 1885;
V. S c h a u b e r, H. M. S c h i n d l e r, Heilige und Namenspatrone
im Jahreslauf, Augsburg 1992, s. 677; A. M. Z i m -
mermann, Kalendarium Benedictinum. Die Heiligen und Se ligen
des benediktiner ordens und seiner Zweige, Bd. 1, Metten 1933,
s. 40–44.
266 Zostały napisane na zlecenie następcy św. Odilona, opata
Hugona. Pierwszy – tuż po śmierci św. Odilona, przez jego ucznia
Jotsalda; następny – niewiele później, przez Piotra Damianiego
(J o t s a l d, Vita S. Odilonis auctore Lotsaldo Monacho [w:] Acta
Sanctorum: quotquot toto orbe coluntur, vel a catholicis scriptoribus
celebrantur, que ex Latinis et Graecis, aliarumque gentium antiquis
monumentis collegit, digessit, notis illustravit Joannes B o l l a n-
d u s, editio novissima curante Joanne C a r n a n d e t, t. 1: Ianuarius,
Parisiis–Romae 1863, s. 65–71; P. D a m i a n i, Alia vita
S. Odilonis auctore B. Petro Damiano S.R.E. Cardinale [w:] ibidem,
s. 71–77).
267 O. R i n g h o l z, Die Einführung des Allerseelentages
durch den heiligen Odilo von Cluny, „Wissenschaftliche Studien
und Mitteilungen aus dem Benedictiner-Orden”, Jg. 2, 1881, s. 236–
250. O fakcie tym wspominają też autorzy wszystkich po zycji
wymienionych w przyp. 265; zob. J.-C. S c h m i t t, Duchy. Żywi
i umarli w społeczeństwie średniowiecznym, tłum. A. W. L a b u d a,
Gdańsk–Warszawa 2002, s. 72–73 oraz 169. Autorstwo Odilona
jako twórcy Dnia Zadusznego kwestionuje J. M e r k (Die Messliturgische
Totenehrung in der römischen Kirche, Stuttgart 1926,
s. 108–136). Uważa on, że jakkolwiek inicjatywa ustanowienia
te go święta wyszła ze środowisk kluniackich, praktyka jego obcho
dzenia weszła w życie jeszcze przed początkiem rządów
św. Odilona. Źródła legendy upatruje Merk w (cyt. w przyp. 266)
Żywocie św. Odilona, pióra Jotsalda, który „na skutek przywiązania
do swojego mistrza przypisuje mu wszystko, co dobrego stało
się nie tylko za jego panowania, ale i przedtem”; podaję za:
ks. A. L a b u d d a, Liturgia Dnia Zadusznego w Polsce do wydania
Rytuału Piotrkowskiego (1631) w świetle ksiąg liturgicznych.
Studium hi storyczno-liturgiczne [w:] Studia z dziejów liturgii w Polsce,
red. M. R e c h o w i c z, W. S c h e n k, Lublin 1973 (= Rozprawy
Wydziału Teologiczno-Kanonicznego [KUL], t. 33), s. 314;
autor przytacza informacje bibliograficzne i główne tezy pracy
Merka w kwestii Dnia Zadusznego.
268 Św. Odilon wsród bogatej spuścizny pisarskiej pozostawił
m.in. Vita Maioli, żywot swego poprzednika, duchowego mistrza
i nauczyciela.
269 Był opatem Cluny w latach 1049–1109; brak jest jakichkolwiek
wzmianek o nim w związku ze św. Odilonem (R é a u,
op. cit., s. 663–664). Zresztą, tożsamość towarzyszących św. Odilonowi
osób nie jest tu (przynajmniej dla interesującego nas zagadnienia:
ikonografii) najważniejsza. Dlatego też poprzestanę
na stwierdzeniu nieścisłości historycznej i nie będę drążyć głębiej
tego problemu, pozwalając legendzie żyć własnym życiem.
270 Wymienione w przyp. 266.
271 „Ikonografia wielkich opatów kluniackich praktycznie
nie istnieje” – uwaga J. Evans w dyskusji podczas kongresu jubileuszowego,
poświęconego m.in. osobie św. Odilona, por. D. H e s-
bert, Les témoins manuscrits du culte de Saint Odilon [w:]
A Cluny. Congrès scientifique. Fêtes et cérémonies liturgiques en
l’ hon neur des saints abbés Odon et Odilon. 9–11 julliet 1949 (Travaux
du Congrès – Art, Histoire, Liturgie), Dijon 1950, s. 120, przyp. 1.
Sytuację tę w pewnym stopniu wyjaśnia Émile M â l e (L’ Art réligieux
du XII e siècle en France. Étude sur les origines de l’ iconographie
du Moyen Âge, Paris 1922, s. 220; dalej cytowane jako: XII e siècle),
który, szukając przyczyn braku wizerunków świętych opatów
różnych zgromadzeń, doszedł do wniosku, że np. w przypadku
św. Bernarda wytłumaczeniem jest jego własna niechęć do sztuk
pięknych i wyraźne zakazy, które ustanowił w tym zakresie. Jeśli
zaś chodzi o zakon benedyktynów, z którego wywodził się św.
Odi lon, powodem takiego stanu jest zniszczenie ewentualnych
wizerunków: prawie nie istnieje opactwo w Cluny, dotkliwie
zniszczone zostały klasztory w Paray-le-Monial czy Souvigny. Że
takie wizerunki jednak istniały, świadczą zachowane w innych
klaszto rach cykle malarskie dotyczące pomniejszych świętych
benedyk tyń skich. – Ikonografię św. Odilo na opisują: B a r b i e r
de Montault, op. cit., t. 2, s. 392; R é a u, op. cit., s. 1003–
370