1PZ2a7xaD

kolumny (nie wspominając już o ich „lesie”); trudno też
kamienne podwyższenie, na którym wznosi się krzyż, bez
zastrzeżeń i dosłownie interpretować jako nawet resztki
czy ruiny Partenonu. Wszystkie te nieścisłości i dowolności
tym wyraźniej jednak pokazują, że Parandowski pisał
raczej to, o czym wiedział (niewątpliwie z prac Zielińskiego),
a nie to, co widział, nawet jeśli (a może zwłaszcza że)
– jak pisał autor – kompozycja było częściowo zasłonięta
rusztowaniem. Nie była to też jednorazowa „pomyłka”,
lecz rodzaj naczelnej idei, która musiała towarzyszyć pisarzowi
przy oglądaniu także i innych przedstawień w katedrze,
gdyż ponownie wrócił do tej myśli, pisząc o witrażu
znajdującym się w ostatnim przęśle nawy po stronie południowej
– ukazującym w trzech medalionach: Orfeusza,
Procesję Izydy i Ofiarę Mitry – którego tematykę określano
mianem „misteriów greckich ku czci nieznanego […]
Boga (Deo ignoto)” [il. 192 a–b] 92 . W dolnej części witraża
znajdowała się inskrypcja w języku greckim, zaczerpnięta
z dzieła Klemensa Aleksandryjskiego (ok. 150 – ok. 215)
pt. Zachęta Greków (Protreptikós pros Hellenas), w polskim
tłumaczeniu brzmiąca: „Zbawiciel dla ratowania ludzi
korzysta z wielu głosów i wielu sposobów” 93 . Jan Parandowski
tak charakteryzował ten witraż w nawiązaniu do
obrazu w prezbiterium:
Treść jednego z witraży jest równie niezwykła, jak myśl
wzniesienia Ukrzyżowania na tle Partenonu. Przedstawia
trzy misterja antyczne, orfickie, izjackie, mitraistyczne,
niby trzy dotknięcia owej tajemnicy, na której przygotowanie
spogląda właśnie to wyzłocone okno 94 .
184. Setnik (fragment Ukrzyżowania)
185. Szaweł (fragment Męczeństwa
św. Szczepana, il. 113)
185
nisty dla przeciętnego, niewyspecjalizowanego czytelnika,
trudno się dziwić, że to właśnie Jan Parandowski – filolog
klasyczny, któremu nie były obce naukowe prace Zielińskiego
– jako jedyny zinterpretował Ukrzyżowanie w duchu
starożytności grecko-rzymskiej:
Krzyż rozpina się ponad Partenonem. Jest to myśl nowa
i piękna. Krzyż Golgoty, wyrastający niby najbardziej wybujałe
drzewo w tym lesie kolumn, podnosi zwycięstwo chrześcijaństwa,
jako najdojrzalszą z idei antycznego świata 91 .
Można by wysunąć zarzut, że mamy tu do czynienia
z poetycką hiperbolą, gdyż na malowidle nie ma ani jednej
Natomiast o książkach Zielińskiego z cyklu Religie świata
antycznego pisał Parandowski, że w nich profesor
pozwala usłyszeć szmer źródeł chrześci jań s t w a
pod kolumnami Partenonu! Na podobieństwo humanistów
XV wieku, którzy chcieli pogodzić ewangelję
z religją starożytnej Grecji, ustanawia myśl religijną Hellady
jako prawdziwy Stary Testament. […] Jest to niewątpliwie
najpotężniejsza idea, jaka powstała w zakresie studiów
humanistycznych ostatnich dziesiątków lat, – idea twórcza,
odradzająca, o nieobliczalnych następstwach 95 .
O tym, jak dobrze były znane w okresie międzywojennym
teorie Tadeusza Zielińskiego, niech zaświadczy jeszcze
jeden przykład – słowa ks. Konstantego Michalskiego,
który w roku 1935 pisał:
Kto obecnie wspomina o zjawieniu się boskiego Logosa
na ziemi, spotyka się od razu z pytaniem, czy się oświad -
cza za tezą hellenistyczną, czy za judaistyczną, czy łączy
203