1PZ2a7xaD

Przypisy – Część III
nych oraz z niektórych przedstawień Ukrzyżowania dwie postaci:
setnika oraz żołnierza (zob. L. P e t z o l d t, Longinus von Cäsarea
[w:] LCI, Bd. 7, szp. 410–411). Zwracając uwagę na tę niejednoznaczność,
trzeba jednocześnie pamiętać, że takie rozróżnienie
w przypadku omawianej sceny nie jest niezbędne, nie ma znaczenia
dla jej zrozumienia czy in ter pretacji, i można uznać, że
Longin-setnik jest tożsamy z pos ta cią wspomnianą przez ewangelistów
(lub łączy w sobie te dwie postaci).
73 Kozicki (Malowidła ścienne…, s. 450) pisze o setniku,
że jest to „potężna, na rodinowską zakrojona miarę postać”. Istotnie,
mimo niewielkich różnic w ułożeniu rąk i nóg, upozo wanie
i zamyślony wyraz twarzy setnika nieodparcie przypominają
słynnego, znanego z wielu odlewów Myśliciela Auguste’ a Rodina.
Co więcej, podobnie skomponowaną figurę umieścił Rosen już
w swoim Męczeństwie św. Szczepana z roku 1925 [il. 113, 185]:
tam, Szaweł, pilnujący ubrań oprawców, siedzi na kamiennym
postumencie ozdobionym płaskorzeźbą przedstawiającą Nawrócenie
Szawła; jest zadumany, spojrzenie kieruje w stronę widza
– podobnie jak jego odpowiednik w Ukrzyżowaniu.
74 „Z wyrazu twarzy wszystkich [widocznych na obrazie
osób] bije uczucie triumfu i zwycięstwa chrześcijańskiej idei;
bije najsilniej z twarzy centurjona rzymskiego, w którego jasnych
oczach widać, że przejrzał, że to jest pierwszy nawrócony
chrześ cijanin” (Z a c h a r i e w i c z, „Ukrzyżowanie”…, s. 102);
„W głębokiej zadumie nad treścią przedstawienia towarzyszy
nam setnik rzymski w zbroi, w czerwonej todze rzymskiej. Zdaje
się nam, że wychodzi on ku nam z ram obrazu i daje świadectwo
Chrystusowi wołaniem zapisanem w Ewangelji: Syn to Boży”
(I s a k o w i c z, op. cit., s. 166). Podobną funkcję – choć nie tak
wydatnie (choćby ze względu na „kameralny”, nie monumentalny
charakter tego obrazu) – pełnił Szaweł w przywołanym wyżej
Męczeństwie św. Szczepana.
75 Określenie Johna Shearmana, które autor definiuje jako:
„tę strefę przestrzeni realnej, która leży na granicy przestrzeni
namalowanej, ale nie jest częścią przestrzeni namalowanej”,
J. S h e a r m a n, Only Connect... Art and the Spectator in the Italian
Renaissance, Princeton 1992 (= Bollingen Series XXXV, 37),
s. 59, przyp. 1. Jednym z najbardziej charakterystycznych dzieł,
w którym można zaobserwować taki zabieg zespolenia dwóch
rzeczywistości: realnej i namalowanej, i gdzie obecna jest owa
liminal space, jest fresk Masaccia Trójca św. w kościele Santa Maria
Novella we Florencji (ok. 1425–1428).
76 Z a c h a r i e w i c z, „Ukrzyżowanie”…, s. 102.
77 Zachariewicz („Ukrzyżowanie”…, s. 102) określa
ten obraz mianem „krótkiej historii chrześcijaństwa”. W dniu
7 XI 1931 roku o godz. 12.30 (powtórka: 23 I 1932) Polskie Radio
Lwów na dało audycję, w ramach tzw. poranków szkolnych,
w której omó wiono dzieje Ormian w Polsce, język i obrządek
or miań ski, katedrę oraz nadano pieśni ormiańskie. Ku ra torium
Okręgu Szkolnego we Lwowie, organizator audycji, wydało (nakła
dem Państwowego Wy dawnictwa Książek Szkolnych we Lwowie):
„4 duże tablice ścienne, rozmiaru 100 × 70 cm”, z których
jedna przedstawiała właśnie Ukrzyżowanie J. H. Rosena (tablica
taka zachowała się np. w zbio rach BIL PAT), a pozostałe – widok
ka tedry ormiańskiej z zewnątrz, prezbiterium z Ustanowieniem
Naj świętszego Sakramentu i mo zaiką Mehoffera, oraz jedną z miniatur
Ewangeliarza ze Skewry (tablice kanonów). Wspomniane
tablice miały ilustrować audycję radiową, a później – służyć jako
pomoc naukowa i ozdoba sal szkolnych (zob. Kuratorjum Okręgu
Szkol nego we Lwowie: Program poranków szkolnych radjowych nada
wa nych przez Polskie Radio we Lwowie, PŚG, 1931, nr 51–52,
s. 142–143). Teksty audycji wy drukowano w specjalnym, pod wójnym
wy da niu pisma (PŚG, 1931, nr 53–54), a w następnych numerach
zachę cano szkoły do za opa trzenia się w tablice (np. PŚG,
1932, nr 58, s. 2).
78 Ukrzyżowanie, obok malowidła w apsydzie oraz Pogrzebu
św. Odilona w nawie, cieszyło się wielką popularnością, dlatego
też stosunkowo dużo wiadomo na temat tożsamości sportretowanych
w nim osób. Z braku danych trudno próbować odczytywać
podobnie pomniejsze sceny (choć może też by na to
zasługiwały). Według Jurija S m i r n o w a (op. cit., s. 168) jako
Chrystusa Rosen miał tu sportretować Włodzimierza Dzieduszyckiego
(1885–1970), a jako Matkę Boską – Annę z Dzieduszyckich
Wolańską (1860–1944); św. Jan to (podobnie jak
w Ustanowieniu Najświętszego Sakramentu) – Tadeusz Wojciechowski.
Z opisu fotografii Ukrzyżowania w zbiorach ks. Tadeusza
Fedorowicza wynika, że św. Kazimierz ma rysy Witolda
(Tadeusza) Czartoryskiego (1908–), pod krzyżem stoją: ks.
Andrzej Głażewski (jako św. Szczepan) oraz Adam (Michał
Józef) Czartoryski (1906–1998) jako św. Andrzej Bobola (por.
Chrzą szczewski, op. cit., s. 80, przyp. 146 oraz S m i r -
now, op. cit., s. 171). Do św. Maurycego pozował pomocnik
Rosena, Kazimierz Smuczak (zob. K u c h c i ń ski, op. cit.),
a św. Jan Nepomucen to autoportret artysty. Brak jest informacji,
kogo uwieczniono jako św. Jana Kapistrana i Longina (w którego
osobie Rosen miał sportretować swojego pomocnika malarskiego;
zob. K u c h c i ń ski, op. cit.). Święci Teresa i Jan Vianney
oraz o. Charles de Foucauld i o. Miguel Pro zostali namalowani
według ich portretów fotograficznych. Szczegółowe dane na
temat tożsamości sportretowanych podają C h r z ą szczewski,
op. cit., s. 80–81, oraz S m i r n o w, op. cit., s. 168–169. Na
temat ks. Andrzeja Głażewskiego zob. też niżej, przyp. 353.
79 Taką identyfikację podaje Z a c h a r i e w i c z („Ukrzyżowanie”…,
s. 101–102 – określenie osób sportretowanych jako
św. Tomasz i św. Łukasz), a za nim powtarza ją wiele później -
szych artykułów. K o z i c k i (Malowidła…, s. 450–451) dodatkowo
iden tyfikuje św. Benedykta; s. M a r i a R e n a t a o d
Chrystusa, Malowidła… 1930, s. 509 – określa tożsamość
ks. Teo dorowicza sportretowanego jako św. Grzegorz Oświeciciel;
zob. także I s a k o w i c z, op. cit., s. 166. O ile co do innych
postaci czasem zdarzają się kontrowersje (tzn. różne źródła podają
różną tożsamość sportretowanych), w przypadku tych trzech
(a właściwie czterech) postaci panuje zgodność. Ostatecznego
potwierdzenia identyfikacji dostarcza porównanie malowideł
z ar chiwalnymi fotografiami hierarchów.
80 Według świadectwa zaprzyjaźnionej z artystą Michaliny
Janoszanki, Malczewski „życzył sobie być pochowanym w habicie
franciszkańskim, bo był tercjarzem. Stało się temu życzeniu
zadość”, por. M . J a n o s z a n k a , Wielki tercjarz. Moje wspomnienia
o Jacku Malczewskim, Poznań 1936 (= Kultura Katolicka,
t. 13), s. 11. Malczewski zmarł 8 X 1929 roku, czyli już po namalowaniu
tej sceny, ale jego przynależność do Trzeciego Zakonu
św. Franciszka musiała być znana także wcześniej.
81 Na temat wizerunków św. Jana Vianneya zob. J. W o l a ń -
s k a, „Malowidła ścienne Jana Henryka Rosena w kaplicy Seminarium
Duchownego obrządku łacińskiego we Lwowie”, Kraków
1999 (mpis w IHS UJ), s. 55–56; portrety św. Teresy – malowane
albo też w inny sposób powielane na podstawie jej fotografii,
i to prawie wyłącznie w typie zreprodukowanym przez Rosena –
stały się niemal „ikoną” świętej (w sensie wierności oryginałowi),
zwłaszcza od jej kanonizacji w roku 1925. Fotografie o. Miguela
Pro, który – rozstrzelany przez rewolucyjne władze Meksyku,
prześladujące Kościół katolicki – miał umrzeć z okrzykiem „Niech
żyje Chrystus Król!”, kolportowano zapewne w dużych ilościach,
zwłaszcza po ustanowieniu uroczystości Chrystusa Króla; zawie-
362