1PZ2a7xaD

Przypisy – Część I
w katedrze ormjańskiej, „Słowo Polskie”, 1925, nr 161 (15 VI), s. 6;
nr 163 (17 VI), s. 6; М. Гол у б е ц ь, Відкриття серед ньовічних
фресків у вірменському соборі у Львові, „Cтара Україна”,
1925, nr 7–10, s. 119–126. Ostatnio: S m i r n o w, Katedra ormiańska…,
s. 132–139; i d e m, Historia odkrycia i badań średniowiecznych
fresków w katedrze ormiańskiej we Lwowie, „Biuletyn
OTK”, 2000, nr 23, s. 24–35; Л. Скоп, Деякі особливості середньовічних
розписів Вірменського собору у Львові, Львів 1998
(cy towany przez Smirnowa). Uwagę badaczy (i przedwojennych,
i nielicznych współczesnych) zajmowały przede wszystkim malowidła
w glifach okna w południowej ścianie kościoła – zapew ne ze
względu na ich stosunkowo dobry stan zachowania. Należy żałować,
że nawet nie udokumentowano pozostałych fragmentów dekoracji
malarskiej katedry, jak na przykład te na filarze płn.-zach.
(od południa). Również P i o t r o w s k i (op. cit., s. 28) uznał te
malowidła za najwcześniejsze, ale, opierając się na dziejach budyn -
ku (pożary etc.), datował je około roku 1437. Były to malowidła
„o barwach ciemno ceglastych, zielonych i granatowych […] wykonane
na cienkiej warstwie wapna, wzgl. bezpośrednio na ciosach
filarów”, a przedstawiały postać stojącą „naturalnej wielkości,
świę tego w szatach patrjarchalnych ze zwisającemi od pasa kutasami,
u góry drugiego filara lewego” (P i o t r o w s k i, loc. cit.; na
s. 29 autor podaje hipotetyczne datowanie poszczególnych warstw
malarskich). O malowidle utrwalonym na archiwalnej fotografii
[il. 7 g] Piotrowski pisze: „półpostać świętego w koronie na głowie
z dużym nimbem krążkowym ozdobionym ornamentem (kolor
szary, ceglasty i biały) t.zw. »palmetek«, mogłaby przedstawiać
świętego ormiańskiego. […] Postać tego świętego, malowana
również temperą na zaprawie wapiennej pod silnym wpływem
sztuki zachodniej, jest utworem późniejszym [od ornamentu
z palmetek]. Różni się dość znacznie od resztek innych malowideł
na tym samym filarze, na ścianach i we framudze okiennej.
Korona na głowie świętego zbliża się do skromnych form gotyckich,
przypomina też nieco malowidła bukowińskie, zwłaszcza
w cerkwi św. Jerzego w Suczawie” (P i o t r o w s k i, op. cit., s. 29–
30). – Za konsulta cje i sugerowane datowanie nieistniejących
malowideł dziękuję p. Aleksandrowi Siemaszce.
10 Zob. Die Aufzeichnungen des Dominikaners Martin Gruneweg
(1562–ca. 1618) über seine Familie in Danzig, seine Handelsreisen
in Osteuropa und sein Klosterleben in Polen, Hrsg. A. B u e s,
4 Bde., Wiesbaden 2008 (= Deutsches Historisches Institut Warschau,
Quellen und Studien, Bd. 19, 1–4), il. na s. 649 (Bd. 2).
11 Według K a j e t a n o w i c z a (Katedra ormiańska… 1930,
s. 25) także i ten odcinek krużganków został po roku 1908 gruntownie
przebudowany: pozostała pierwotna forma, lecz wymieniono
kamienną substancję zwietrzałych filarów.
12 Nie była to bynajmniej zmiana nagła ani natychmiastowa,
lecz raczej długotrwały proces, polegający na zbliżeniu dogmatyki
i liturgii obu Kościołów. Co więcej, unia nie została przyjęta przez
wszystkich lwowskich Ormian. Różnice dogmatyczne pomiędzy
Kościołem ormiańskokatolickim a Ormiańskim Kościołem Apostolskim
sięgają początków chrześcijaństwa. Powszechnie uważa
się, że: „[…] Ormianie – odizolowani od reszty państw chrześcijańskich
w połowie wieku V […] – nie dostrzegli zmian w dogmatyce
tego okresu i nie podążyli za jej rozwojem. Konsekwencją tej
niewiedzy było odrzucenie przez Kościół ormiański definicji podwójnej
natury Chrystusa Wcielonego, przyjętej na soborze ekumenicznym
w Chalcedonie w roku 451, i trwanie przy doktrynie
monofizyckiej, która uznawała tylko jedną, boską naturę Chrystusa
po Wcieleniu” (N. G. G a r s o ï a n, The Armenian Church
between Byzantium and the East [w:] Treasures in Heaven. Armenian
Art, Religion, and Society. Papers delivered at The Pierpont
Morgan Library at a Symposium organized by T. F. M a t h e w s
and R. S. W i e c k, 21–22 May 1994, New York 1998, s. 4). Tym-
czasem sami Ormianie odrzucają takie określenie, przypominając,
że monofizytyzm (w dogmatyce chrześcijańskiej nazywany
herezją eutychiańską) został potępiony przez Kościół Ormiański
jeszcze na początku wieku V. Kościół ten jest zwolennikiem ortodoksyjnego
wyznania wiary, z tą tylko rożnicą, że przewagę oddaje
aleksandryjskiej szkole teologicznej (a nie antiocheńskiej,
jak ortodoksja grecko-rzymska). Za zwrócenie uwagi na to istotne
rozróżnienie oraz za jego wyjaśnienie dziękuję Ojcu Tadeosowi
Keworkianowi, proboszczowi katedry ormiańskiej we Lwowie.
Na temat unii zob. także: S. D z i e d z i c, Czas próby i determinacji.
O utrwaleniu unii polskiego Kościoła ormiańskiego ze Stolicą
Apostolską [w:] Lwów. Miasto – społeczeństwo – kultura, t. 2, Studia
z dziejów Lwowa, red. H. W. Ż aliń s k i, K. K a r o l c z a k ,
Kraków 1998 (= WSP, Prace Monograficzne, nr 240), s. 47–57;
oraz S t o p k a, op. cit., s. 59–70 (rozdz. „Awantury o unię”).
13 „Jako że obrządek służy do utrzymania przez daną wspólnotę
koherencji i tożsamości, liturgia ma tendencję do powtarzalności
i jest odporna na zmiany” (R. F. T a f t, SJ, The Armenian
Liturgy. Its Origins and Characteristics [w:] Treasures in Heaven
1998, s. 13). Co ciekawe, nie był to pierwszy w dziejach przypadek
wpływów obrządku łacińskiego na ormiański: „Ormiańscy chrześcijanie
znaleźli się w kontakcie z krzyżowcami, gdy ci ostatni
przechodzili przez Anatolię w drodze do Ziemi Świętej, a od wieku
XI do XIV łacińskie wpływy na liturgię ormiańską sięgały do tego
stopnia, że robiono tłumaczenia na język ormiański z liturgii dominikańskiej”
(op. cit., s. 16–17). Obserwację tę potwierdzają też
opracowania ogólne: A. A t i y a, Historia kościołów wschodnich,
[Warszawa] 1978, s. 293: „[liturgia ormiańska] jest pomostem między
liturgią wschodnią i zachodnią”.
14 D. K a j e t a n o w i c z, Najświętsza Ofiara w obrządku ormiańskim,
Lwów 1938, s. 30 (nadb. z pisma „Gregoriana”, t. 4, 1938,
z. 4, paźdz.–grudzień); F. X. Z [a c h a r y a s i e w i c z], Wiadomość
o Ormianach w dawnej Polszcze, Lwów 1842, s. 56–59; J . K o -
walczyk, Gmach kolegium Teatynów we Lwowie i jego twórcy
– Salvi i Chiaveri [w:] Sztuka kresów wschodnich, red. P. K r a s -
n y, A. B e t l e j, t. 5, Kraków 2003, s. 53–64. O kolegium pisał też
J. S m i r n o w, Kwestia kształcenia kleru rzymskokatolickiego,
ormiańskokatolickiego oraz greckokatolickiego w drugiej połowie
XVII i w XVIII wieku. Z dziejów lwowskich seminariów duchownych,
„Biuletyn Ukrainoznawczy”, 2003, nr 9, s. 25–39. Zob. także
R. A. M a r k, Galizien unter österreichischer Herrschaft. Verwaltung
– Kirche – Bevölkerung (= Historische und Landeskundli -
che Ostmitteleuropa-Studien im Auftrage des Herder-Instituts,
Hg. H. L e m b e r g, 13), Marburg 1994, s. 43, oraz D z i e d z i c,
op. cit., s. 53.
15 G. Peł czyń ski, Ormianie polscy w XX wieku. Problem
odrębności etnicznej, Warszawa 1997 (= XXVII Publikacja Koła
Zainteresowań Kulturą Ormian), s. 15.
16 Zapiski Martina Grunewega z końca wieku XVI informu -
ją, że około roku 1582 „Bogusz, malarz ormiański” pokrył ściany
katedry malowidłami przedstawiającymi wątki ewangeliczne
(zob. Die Aufzeichnungen…, Bd. 2, s. 673). Identyfikuje się go
z Pawłem Boguszem Donoszowiczem (zm. 1605), malarzem ormiańskim
czynnym we Lwowie (zob. M. Ł odyń ska-Kosiń
ska,Donoszowicz Paweł Bogusz [w:] SAP, t. 2, s. 88).
Wzmianka Grunewega to jedyna informacja o malowidłach, po
których poza tym nie został żaden, nawet archiwalny ślad.
17 Niewątpliwie musiał istnieć wówczas we Lwowie pewien
rodzaj współzawodnictwa w zakresie kościelnej sztuki i architektury
pomiędzy trzema obrządkami katolickimi. Mniej więcej
w tym czasie powstała wspaniała greckokatolicka katedra św. Jura
(architekt Bernard Meretyn, 1744–1761); także katedra rzymskokatolicka
(„łacińska”) przechodziła gruntowny remont niewiele
322