1PZ2a7xaD

Przypisy – Część III
ma głównymi cnotami koresponduje siedem próśb Modlitwy
Pańskiej, siedem darów Ducha Świętego, siedem błogosławieństw
i siedem psalmów pokutnych. Te zaś znów wiążą się z siedmioma
momentami Męki Pańskiej i z siedmioma sakramentami. Każda
liczba w każdej siódemce koresponduje z kolei jako kontrast lub
jako antidotum z jednym spośród siedmiu grzechów głównych,
które znów wyobrażane są przez siedem zwierząt i za którymi
idzie siedem chorób”.
397 O. L o t t i n, Le traité d’ Alain de Lille sur les vertus, les
vices et les dons du Saint-Esprit [w:] i d e m, Psychologie et morale
aux XII e et XIII e siècles, t. 6: Problèmes d’ histoire litteraire de 1160
à 1300, Gembloux 1960, s. 27–92 (zwł. rozdz. 3: „De donis Spiritus
Sancti”, s. 85–92).
398 O. L o t t i n, La doctrine d’ Anselme de Laon sur les dons
du Saint-Esprit et son influence [w:] i d e m, Psychologie…, s. 445–
477.
399 J. O’R e i l l y (Studies in the Iconography of the Virtues and
Vices in the Middle Ages, New York–London 1988, s. 46) przytacza
znane od wczesnego średniowiecza zestawienia (na zasadzie antynomii)
grzechów z owocami darów Ducha św. (będącymi niejako
wynikiem łaski płynącej z darów, opisanymi w Ga 5, 22–23).
Autorka wymienia też dalsze dzieła średniowiecznych teolo -
gów, komentujące symboliczne heptady (op. cit., s. 163–180, zwł.
s. 165–169), przede wszystkim związki między darami Ducha św.
i przywarami, wezwaniami Modlitwy Pańskiej, cnotami i błogosławieństwami.
Dzieje problematyki teologicznej darów Ducha
św. streszcza A. B a z i e l i c h, Dary Ducha Świętego, II [w:] EK,
t. 2, szp. 1034–1037. – Na temat średniowiecznych programów
encyklopedycznych, zob. Enzyklopädie [w:] LCI, Bd. 1, szp. 645–
653; oraz U. E c o, Sztuka i piękno w średniowieczu, tłum. M. O l -
s z e w s k i, M. Z a b ł o c k a, Kraków 1994, s. 101–105.
400 Zob. wyżej przyp. 343. Na temat Tomaszowych pism
do tyczących omawianego tematu, zob. O. L o t t i n, The Thomist
Theory of the Gifts of the Holy Spirit in the Last Quarter of the 13 th
Century, „Dominican Studies”, 2, 1949, s. 104–144 (podaję za
O’ R e i l l y, op. cit., s. 206, przyp. 2).
401 R. O f f n e r, K. S t e i n w e g, A Critical and Historical
Corpus of Florentine Painting: The Fourteenth Century, section IV,
volume VI: Andrea Bonaiuti, New York 1979, s. 22–23 (zwł. przyp.
10), s. 31. Na pl. I a , będącej schematycznym przerysem malowidła
z zaznaczeniem identyfikacji postaci, wszystkie przedstawienia
w wimpergach sediliów zostały opatrzone znakami zapytania.
402 Zob. J. S c h m i d t, H. T i e t z e, Dehio-Handbuch der
Kunstdenkmäler Österreichs – Wien, Wien–München 1973, s. 174.
Informację o mozaice oraz jej fotografię zawdzięczam drowi
Wojciechowi Walanusowi.
403 A. W y s s, Heiliggeistkirche Basel, Bern 1999 (= Schweizerische
Kunstführer GSK, Serie 66, Nr. 659), s. 20–21 oraz il. na
s. 15.
404 Takich problemów najwyraźniej nie mieli cytowani już
wcześniej dwaj monografiści katedry (C h r z ą szczewski, op.
cit., s. 82; S m i r n o w, op. cit., s. 158). Obaj wymieniają z nazwy
wszystkie dary Ducha św., dodając, że to ich „symbole” trzymają
„święci”. Żałować należy, że żaden z nich nie przyporządkował
owych symboli konkretnym personifikacjom.
405 Na temat ikonografii aniołów pierwszej triady, zwłaszcza
serafinów i cherubinów, zob. R ó ż ycka Bryzek, op. cit.,
s. 28–31.
406 Róż ycka Bryzek, op. cit., s. 30–31. Według C h r z ą-
s z c z e w s k i e g o (op. cit., s. 82) są to „Serafiny o złotych skrzydłach,
z płonącymi spiralami w miejscu twarzy”; S m i r n o w
(op. cit., s. 157) natomiast określa je ponownie (tak jak istoty ponad
arkadą wschodnią) mianem cherubinów.
407 K a j e t a n o w i c z (Katedra… 1930, s. 24) informuje:
„na łuku nad wejściem do prezbiterjum – czterej Cherubini”;
wiadomość tę powtórzył Chrzą s z c z e w s k i (op. cit., s. 81)
dodając: „Cherubiny po stronie północnej mają jasne, spokojne
twarze, natomiast cherubiny po stronie południowej – twarze
ciemne, pełne grozy”; tak samo określił ich S m i r n o w (op. cit.,
s. 157). R óż ycka Bryzek (op. cit., s. 28) zauważa, że – zgodnie
z tekstami biblijnymi – serafini powinni mieć trzy pary
skrzydeł, a cherubini – dwie, ale „niedomówienia w mistycznych
wizjach proroków – na równi z pomieszaniem terminów spotykanym
w poetyckim języku liturgii – zaważyły na fakcie, że
w sztuce nie rozgraniczano ściśle tych cech, posługując się nimi
swobodnie w odniesieniu do aniołów obu stopni”. W szkicach
swoich amerykańskich wykładów Rosen pisał o aniołach następująco
(powtarzając ich charakterystykę podaną przez Pseudo-
-Dionizego): „[…] Serafini i Cherubini są symbolizowani przez
głowy z dwoma, czterema lub sześcioma skrzydłami, i zazwyczaj
są barwy jasnoczerwonej lub niebieskiej. Ściśle mówiąc, Serafin,
którego imię oznacza miłość, powinien być czerwony, a Cherubin,
którego imię oznacza wiedzę, powinien być niebieski” (R o -
s e n, „On the Margin…”). Wydaje się, że takie właśnie typy
aniołów Rosen zastosował w katedrze ormiańskiej. Istoty po prawej
(południowej) stronie mają czerwone twarze, więc są to zapewne
serafini, a te po lewej stronie, o jaśniejszych obliczach
(niestety, nie błękitnych) – to najpewniej cherubini.
408 Róż ycka Bryzek,op. cit., s. 30–33.
409 Ibidem, s. 33.
410 „Przebywające najbliżej Boga serafiny przeniknięte są
pierw szym jego przymiotem, dobrem i miłością; nazwa ich oznacza,
że są płonące i mają zatem dar oczyszczania przekazywany
następnie istotom niższym. […] Cherubiny zaś uczestniczą
w przymiocie mądrości bożej, którą zdolne są pojąć w sposób
najpełniejszy spośród wszystkich duchów niebiańskich” (R ó ż ycka
Bryzek,op. cit., s. 29). Gdy mowa o aniołach, w nawiązaniu
do zacytowanego fragmentu warto przypomnieć wypowiedź
samego artysty, w której mówi o swoim ulubionym typie aniołów:
bezskrzydłych, ukazanych z płonącymi stopami. Ogień ma
oczyszczać ziemię, po której stąpają, ze zmazy grzechu (zob. wyżej,
przyp. 243). Ten Rosenowski typ aniołów powstał właśnie na
podstawie pism Pseudo-Dionizego (którego traktat artysta przywołuje
w zapisach swoich wykładów). Wydaje się ponadto, że
malarz stworzył w nim swoistą kompilację cech różnych stopni
aniołów wszystkich trzech hierarchii. Jego aniołowie to równocześnie
serafini z płonącymi stopami, cherubini o natchnionych
(mądrością) twarzach, archaniołowie i „zwykli” aniołowie, nie
wspominając już o obecnych w nich cechach pozostałych typów
niebiańskich istot. O dziełach Pseudo-Dionizego Areopagity (i to
z celną uwagą, że może w ich wypadku chodzić o „apokryf podpisany
tym nazwiskiem”, co istotnie potwierdziły późniejsze badania)
pisał obszernie we W drodze J.-K. H u y s m a n s (1960,
s. 241–242).
411 Budowę gigantycznej świątyni na terenie kampusu CUA
rozpoczęto jeszcze w roku 1920. Pod koniec tej dekady, z powodu
kryzysu ekonomicznego, musiano przerwać prace; podjęto je
dopiero w roku 1954 (zob. Basilica of the National Shrine of the
Immaculate Conception. A Guidebook and Personal Tour, [s.l., s.a.],
s. 3, oraz Z. H a u p t, Symbol i kamień. Narodowa Świątynia Niepokalanego
Poczęcia w Waszyngtonie, „Ameryka”, 1963, nr 59,
s. 34–35).
412 J. H. de Rosen, „The Iconography of the National
Shrine of the Immaculate Conception. Interior (part one)”, s.l.,
s.a. [Washington, ok. 1958–1959], s. 21 (kopia mpisu w zbio -
rach autorki). Warto pamiętać o tym stwierdzeniu artysty także
w od niesieniu do znaków zodiaku określających w liturgicznym
377