1PZ2a7xaD

zaznaczyć, że odnosiło się to najczęściej tylko do nowo
budowanych świątyń. W katedrze ormiańskiej pewnym
przejawem tych tendencji są wykonane w latach trzydziestych
wieku XX zmodernizowane i oszczędne w formach
wyposażenie wnętrza prezbiterium oraz dwa utrzymane
w tej samej stylistyce przyścienne ołtarze w nawie. Nie da
się więc stworzyć prostej zależności, mówiącej, że tylko
nowe kościoły otrzymywały dekoracje w formach nowoczesnych,
a świątynie stare, dla utrzymania swoistego
decorum, ozdabiano w tradycyjnych, zachowawczych formach,
kontynuując style historyczne 424 . Niemniej jednak
rozbudowany program figuralnych malowideł ściennych
byłby w owym czasie raczej nie do pomyślenia w nowym,
budowanym od podstaw kościele.
Rozwiązanie problemu dekoracji ścian katedry ormiańskiej
pojawiło się, jak należy przypuszczać, zupełnie
przypadkowo, w roku 1925. Tak relacjonuje tę sprawę
Mehofferowa w swego rodzaju epilogu kontaktów Józefa
Mehoffera z lwowską katedrą ormiańską:
W kilka lat potem (nie pamięta się dokładnie daty) [ok.
roku 1925] nastąpiło, jako konkluzja, odebranie mu [Mehofferowi]
jego zadania [dekorowania katedry] na rzecz
malarza Rosena. Wiadomość ta udzielona była za pośrednictwem
szczęśliwego rywala i następcy. Rosen zjawił się
w krakowskim mieszkaniu Mehofferów uprzejmie uśmiech
nięty; opo wiadał, jak bardzo zadowolony jest arcybiskup
z tego, że się znalazł „donator”, który uratował go
z finansowego kłopotu, obiecując pokryć koszt dalszej
dekoracji, o ile wykona ją nie kto inny, jak tylko Rosen.
Wobec tego J. Excell. widzi się zmu szony z żalem zrezygnować
z malowania Mehoffera, lecz wierzy, znając jego
szlachetność, że przez wzgląd na ważność sprawy uzna vis
maior i odda chętnie robotę w inne wybrane ręce. Nie pomylił
się tym razem J. Excell., bo nie narzucający się nigdy
nikomu Mehoffer ustąpił z miejsca, nie podnosząc pretensji.
Rosen bez przeszkody malował katedrę tak tanio
i ku takiemu zadowoleniu Lwowa, że go stamtąd zaprotegowano
na ponowne zastępstwo zbyt drogiego malarza
na Kahlenbergu 425 .
Podobnie okoliczności powierzenia Rosenowi dekoracji
katedry ormiańskiej przedstawił Karol Frycz:
Mozaikę według projektu Mehoffera wykonano tylko fragmentarycznie
w głębi kopuły, nad prezbiterium (św. Trójca).
Malowidło w nawie głównej (już nie mozaika) polecone
zostało młodemu malarzowi z Warszawy Rosenowi,
sy nowi znanego batalisty. Słuchy niosły, jakoby młody
artysta wykonał polichromię bezinteresownie, jedynie
w zamian za obietnice arcybiskupa, że wpływami swoimi
dopomoże mu do osiągnięcia katedry rysunku na politechnice
lwowskiej. Tym razem obiecanka nie była „cacanką”
i została dotrzymana 426 .
Obie relacje (Mehofferowej i Frycza) informują – czy
też implikują – że Rosen otrzymał zlecenie w okolicznościach
niejasnych, podejrzanych, prawdopodobnie dzięki
czyjejś protekcji lub jej obietnicy w przyszłości. Przekaz
Jad wigi Mehofferowej zawiera jednak pewną sprzeczność:
z jednej strony wspomina o tajemniczym „donatorze”
i je go warunkach, a z drugiej – o tym, że Rosen
malował „tak tanio”, że zaprotegowano go do malowania
na Kahlenbergu. Wątek „taniości” (a nawet malowania
„za bezcen”) jest obec ny ponadto w świadectwach zarówno
samego Mehoffera, jak i Karola Frycza. Fakt wykonania
przez Rosena malo wideł w katedrze zupełnie
bezinteresownie albo też za niewielkim wynagrodzeniem
pojawia się również w za chowanej w przekazie ustnym
„legendzie” towarzyszącej katedralnym dekoracjom. Pomijając
znane już z wcześ niejszych zapisków bardzo emocjonalne
podejście Mehofferowej do twórczości męża
(a zwłaszcza do jego konkurentów i potencjalnych „wrogów”),
trzeba jednocześnie zaznaczyć, że w stwierdzeniach
Mehoffera i Frycza o bezinteresowności Rosena
musi tkwić ziarno prawdy. Jak zostanie pokazane, Rosen
był malarzem pojmującym swoją twórczość idealistycznie
– na gruncie religijnym niemal mistycznie, jako powołanie
– a przy tym też pewnie za wszelką cenę chciał
wykorzystać rysującą się przed nim szansę zrealizowa -
nia po raz pierwszy malowideł w monumentalnej skali.
Nie znamy jednak bliższych ani pewnych szczegółów na
temat osoby tajemniczego (i – logicznie rzecz biorąc –
domniemanego) donatora; kwestia zaś protekcji ks. Teodorowicza
w celu otrzymania przez Rosena posady na
Politechnice nosi tym bardziej znamiona plotki 427 .
* * *
Tożsamość fundatora, który – jeśli wierzyć powyższym
prze kazom – miał sfinansować malowanie katedry, jest
bardzo trudna do ustalenia. Jedyną osobą, którą by można
z nim identyfikować jest Henryk Toeplitz (1872–ok.
1940): „esteta, meloman i protektor młodych artystów”,
„bywalec zdarzeń artystycznych, autentyczny znawca sztuki
i mecenas”. W okresie międzywojennym mieszkał we
Lwowie, ale obracał się między Lwowem a Warszawą
(pochodził z warszawskiej rodziny Toeplitzów) 428 . Taki
wniosek można wysnuć po przeanalizowaniu późniejszych
losów artysty. W księdze wycinków prasowych Jana
Henryka Rosena (w posiadaniu Mary Flanagan, USA)
135