1PZ2a7xaD

w sytuacji nader trudnej, ponieważ P. Axentowicz łudził
się, że będzie ze mną razem opracowywać polichromię.
To zaś stanowczo musiało być wykluczone ze względów
artystycznych i praktycznych, z czego P. Axentowicz mógł
sobie nie zdawać sprawy jako nie mający praktyki w tych
rzeczach. Z tej sytuacji starałem się wybrnąć zawsze
w sposób taki, by nie dotknąć przykro P. Axen., co – proszę
przyznać było trudne i niemiłe. Teraz jednak nie mogę się
podjąć wyraźnej roli pośrednika, przez co stosunek mój
przyjazny i koleżeński byłby zagrożony. Nadto uważam,
że pomysł P. Axent., mimo że ma niezbyt wprawną technicznie
sukienkę, w rze czy samej ma zalety artystyczne
i że przypuszczalnie potrafiłby P. Ax. przeprowadzić swoje
idee. Kto wie, czy sąd komitetu, który powstał właśnie
z powodu tej niezręczności nie jest zbyt bezwzględny.
Proszę więc, niech Eminencja zechce uznać moje powody
i nie wstawia mnie w niemożliwą sytuację z kolegą,
z którym ciągle żyć i stykać się mi przychodzi 244 .
Mehoffer zabrał się za zlecenie bardzo poważnie. Podjął
szczegółowe studia nad ormiańskimi rękopisami iluminowanymi
(wspaniały egzemplarz posiadała ormiańska
Kapituła katedralna), a nawet, w porozumieniu z ks. Teodorowiczem,
w listopadzie i grudniu roku 1906 przedsięwziął
podróż do Wenecji, na wyspę Św. Łazarza (San
Lazzaro), gdzie w klasztorze mechitarzystów – ormiańskich
mnichów stojących na straży ormiańskiej tradycji
i historii – mógł do woli zgłębiać tajniki sztuki ormiańskiej
w tamtejszej znakomitej bibliotece; studiował też
mozai ki Wenecji i Rawenny 245 . Szczegóły pobytu we Włoszech
i poczynionych podówczas obserwacji artystycznych
przy no si korespondencja Mehoffera z żoną. W liście
z Wenecji, datowanym 5 listopada 1906, pisał:
[…] Miałem przed sobą wycieczkę do Armeńczyków, że
jednak było już późno, usiadłem przed kościołem św. Marka
pod brązowymi podstawami słupów masztowych i po
raz pierwszy w życiu zacząłem uważnie przypatrywać się
św. Mar kowi. […] Wywołuje ogólne wrażenie światła przyszarzałej
barwy – złota, bogactwa jakiegoś starego – i to
wrażenie jest tak miłe, że nie ma się chęci prawie zagłębiać
w szczegóły – przypatrywać się z bliska rzeźbom lub filarom
mozajkowym. Dopiero obowiązkiem pewnego wy studiowania
wiedziony zacząłem się kolejno różnym rzeczom
z wierzchu przypatrywać, notując słowami po trochę. […]
Po południu dobiłem gondolą do San Lazzaro do Mechitarzystów.
Obejrzałem klasztor i bibliotekę po wierzchu
– i ułożyłem się z księżmi, że jutro zabiorę się do roboty.
San Lazzaro położone jest tuż przy Lido, nieco z boku,
ku południowi; koło klasztoru jest duży i bardzo ładny
ogród, obecnie już jesienią zmelancholizowany. Żałuję, że
farb olejnych nie wziąłem i kto wie, czy jutro nie kupię tu
co potrzebniejsze, aby to pod wieczór namalować. I ci Ormianie
interesujący. Chodził ze mną młody ksiądz z pyszną
czarną krętą brodą, urodzony w Małej Azji, prawdziwy
Armeńczyk. […] 246
Niestety nie wiadomo, co Mehoffer robił 6 listopada;
również następnego dnia nie udało mu się dotrzeć na San
Lazzaro, do klasztoru i biblioteki mechitarzystów, bowiem
na drodze piętrzyły się nieprzewidziane przeszkody:
[…] Miałem rano jechać do Armeńczyków i zabrać się do
roboty – tymczasem był „sciopero”, t. j. strajk statków idących
do Lido.
[…] Po południu pojechałem na Lido – bo strejk [!]
już się skończył i statki zaczęły chodzić. Miałem zamiar
dostać się do Armeńczyków i jeżeli już nie studia dekoracyjne
robić, to dla siebie coś u nich w ogrodzie namalować.
Tymczasem morze pociągnęło mnie, przeszedłem Lido na
wskroś i widziałem duże wzburzone już naprawdę morze.
[…] Do Armeńczyków więc nie pojechałem, układam więc
sobie jutro pracę od rana 247 .
Żaden z kolejnych listów nie przynosi wiadomości, czy
następnego dnia udało się Mehofferowi dotrzeć do celu.
W korespondencji nie ma więc żadnego świadectwa na
to, że artysta istotnie odwiedził bibliotekę mechitarzystów
na San Lazzaro, jednakże zarówno on sam, jak i liczne
głosy z epoki zgodnie potwierdzają ten fakt.
W wyniku wspomnianych studiów i podróży (oprócz
Wenecji, zwiedził także Rawennę oraz Palermo i Monreale
na Sycylii), wiosną roku 1907 248 Mehoffer przedstawił projekt
malowideł ściennych, którymi w całości, od posadzki
aż po sklepienia (i z nimi włącznie), miały zostać pokryte
ściany najstarszej części katedry [il. 60] 249 . Projekt ten, utrzymany
w stylu wczesnochrześcijańskim czy też bizantyńskim,
był wyraźnie inspirowany sztuką Rawenny i Wenecji,
a w większym jeszcze stopniu – wspomnianymi miniaturami
rękopisów ormiańskich. O nich myślał Jan Bołoz Antoniewicz,
pisząc o czekającym artystę zadaniu „tłu maczenia
[…] niemych bajek” 250 . W roku 1908 pra ca Me hoffe ra została
zaprezentowana na wystawie Hagenbundu w Wie -
dniu, gdzie wzbu dziła powszechny zachwyt 251 . Karol Frycz,
wspo minając ją po latach, nie krył uznania dla artysty:
Wszędzie – w Düsseldorfie, w St. Louis w Ameryce, w Wie -
dniu itd. spotykało je [projekty dla katedry ormiańskiej]
najżywsze uznanie ze strony znawców i fachowców i najpochlebniejsze
oceny prasy. Tak wykwintny krytyk jak Ludwik
von Hevesi w Wiedniu, tak doskonały sprawozdawca z wystaw,
jakim był głośny dramaturg Hermann Bahr i nawet
80