Nr 137-138, listopad-grudzień 1965 - Znak

BISK(PSTWA W WIEKACH SREDNICI-I1431diecezjq sede vacante lub impedita, tj. po smierci biskupa, lubgdy on nie mogl sprawowac rzqd6w. W ten spos6b kanonicy,aczkolwiek na ograniczony czas i w ograniczonym zakresie uprawnien,JVchodzili w funkcje biskupie. Funkcje te wykonywali poprzezwybieranych ze swego grona wikariuszy kapitulnych, zwanychadministratorami lub wikariuszami generalnymi in spiritualibuset temporalibus. R6wniez w XIII w. kapituly katedralne uzyskalyposredni wplyw na zarzqd terytorialny. Mianowicie biskupi systematyczniepozbawiajqc uprawnien jurysdykcyjnych grupy pozakatedralne,przekazywali je archidiakonom nowego typu, a wi~cokr~gowym, Iqczqc jednak ich prebendy z kapitulami katedralnymi,przez co archidiakoni stawali si~ ich czlonkami, chociaz nierzadkoz ograniczonymi prawami. W ciCjgu jednak drugiej polowy XIII w.dwa wazne urz~dy diecezjalne, mianowicie wikariusza in spiritualibus,zwanego takze wikariuszem generalnym. oraz oficjalazostaly zlCjczone z kapitulami, przy czym waznCj rol~ odegralproblem uposazenia - prebendy kapitulne stwarzaly dogodne zaopatrzeniedla owych urz~dnikow biskupich. Natomiast biskup6wsufragan6w pocz~to powolywac z grona kanonikow katedra"lnychdopiero na poczqtku XVI w., 0 czym zadecydowaly antyplebejskieustawy sejmowe.Geneza owych ustaw, decydujqcych 0 skladzie spolecznym polskichkapitul, tkwi nie tyle w roli, jakq kapituly spelnialy wewnqtrzdiecezji (jako korporacje, .kapituly nie uzyskaly wi~kszegoznaczenia politycznego), i"Ie raczej w ich znaczeniu gospodarczym.W r~kach kapitul katedralnych bowiem znalazly si~ niemale Iatyfundia.Tak np. majqtek kapituly gnieznieilskiej na poczqtku XVI w.obok rozlicznych swiadczeil dziesi~cinnych, stanowilo 60 wsi czyli1/5 tego, czym dysponowal arcybiskup, zas poznailskiej 72 osady,w tym 3 miasta, a wi~c bylo to uposazenie' zaledwie 0 polow~mniejsze od uposazenia biskupa. 0 znaczeniu ekonomicznym kapi- 'tuly krakowskiej swiadczy fakt, ze jedynie w kluczu pabianickim.kt6ry nie stanowil nawet polowy jej majCjtku, pod koniec XV w.istnialo 2 miasta i 52 wsie. Byl to zatem potencjal gospodarczybynajmniej nie oboj~tny spolecznie. Nic wi~c dziwnego, ze w momenciezamykania si ~ klasy szlacheckiej, zwr6cono baczniejszquwag~ i na kapituly, przy czym rzecz znamienna, jedynie na kapitulykatedralne, a nie kolegiackie, kt6rych uposazenie ograniczalosi~ do kilku wsi a najcz~sciej do drobnych kawaIk6w r61 i swiadczendziesi~cinnych oraz kapitaI6w, plynqcych z poboznych legat6w niezbythojnego spoleczenstwa, zwlaszcza mieszczanstwa, a wi~c z walor6wstale ulegajqcych systematycznej dewaluacji. Juz w r. 1421na prosb~ kr61a papiez Marcin V wydal dekret dopuszczajqcy dokapitul katedraInych jedynie syn6w szlacheckich lub plebejuszy