Nr 137-138, listopad-grudzień 1965 - Znak

ORGANIZACJA PARAFIALNA W SREDNIOWIECZU 1441czyli piecza duszpasterska, jurysdykcja koscielna, okr~g parafiaIny,wierni, przymus parafiaIny, uposazenie kaplana i kosciola,rezydencja kaplana. W bardzo fragmentarycznym materiaIezrodlowym, ktory obficiej zaczyna naplywac dopiero od poczqtkowXIII w., dia okresu X-XII w. mozemy uchwycic jedynie niektorez wymienionych wyzej elementow, kt6re w oderwaniu od pozostalychbynajmniej nie muszq swiadczyc 0 istnieniu organizacji paraHaInej.Tu tez od razu powstaje pytanie, kt6re z tych elementowSq dia organizacji parafialnej istotne, a kt6re drugorz~dne. Roznicapoglqd6w na t~ spraw~ jest obok szczuplej podstawy zrodlowejgl6wnq przyczynq rozbieznych w literaturze opinii na temat poczqtkoworganizacji parafialnej w Polsce. Ci, kt6rzy za istotnyelement parafii uwazajq scisle oznaczony okr~g parafialny poczqtkijej odnoszq dopiero do drugiej polowy XII wzgl~dnie poczqtkowXIII w., z poczqtk6w XIII stulecia bowiem pochodzq dopieropierwsze w zr6dlach wzmianki 0 dQkonywanych rozgraniczeniachparafii. Ci zas, kt6rzy istot~ parafii upatrujq w czynnosciachduszpasterskich, poczqtki te cofajq wstecz do XI, a nawet X W.,czyli do momentu, kiedy uchwytne Sq pierwsze pozakatedralnefundacje koscieine.Spr6bujmy odszukac wymienione wyzej elementy organizacjiparafialnej w polskim materiale zrodlowym. Przyjrzyjmy si~ najpierwuchwytnemu w zrodlach procesowi rozwoju sieci koscioloww okresie X-XII W. oraz ich stanowisku i funkcjom w srodowisku,w ktorym powstawaly.Przede wszystkim trzeba stwierdzi/;, ze wiele z najstarszychkosciol6w koncentruje si~ w osrodkach grodowych. Wymienic tumozna - pomijajqc siedziby biskupstw - takie miejscowosci jakGniezno (prawdopodobnie koniec · X w.), Giecz (1039), Wislica(2 koscioly w XI w.), Glogow (1109), Legnica (1149), Sandomierz(1148), Radom (przed r. 1171), Polaniec (1191), Zarnow (1191),Kalisz (od XII W. siedziba kolegi~ty). Jesli wezmiemy pod uwag~,ze wsp6lczesnie na innych terenach, zar6wno dalszych - np.w Norwegii - jak i bIizszych - w Czechach, wschodnich Niemczech;W ~ grzech - rozwijajqca si~ organizacja koscielna nawiqzywalado istniejqcej organizacji grodowej, w6wczas trzeba przyjqcza rzecz wysoce prawdopodobnq, ze takze w Polsce poczqtkowopunktami oparcia dla powstajqcej sieci kosciolow byly przedewszystkim grody, zwlaszcza te, kt6re spelnialy funkcje nie tylkowojskowe, ale stanowily zarazem centra zycia gospodarczego polozonegowokol nich rejonu. Tego typu grodami byly na ogol grodykasztelaflskie. Nie znaczy to jednak, aby w kazdym grodzieuchwytnym jako kaszteIaflski w XII-XIII W. istnial kosciol juzW okresie wczesniejszym. Organizacja kasztelaflska bowiem znaj­