Nr 137-138, listopad-grudzień 1965 - Znak

BISKUPSTWA W WIEKACH SREDNICH 1437podzielono jak sic:; zdaje a1'chidiecezjc:; gnieznienskq, diecezjew1'odawskq i wlodawskq, pod koniec tego wieku poznanskq, zasplockq dopiero w ciqgu XIV w. Podzialu na archidiakonaty nieznaly diecezje ruskie i pruskie. W tych ostatnich podzial taki zastqpilyjednostki zwane archiprezbiteratami, bardziej odpowiadajqcejednak polskim dekanatom. Niewqtpliwie jest to wplyw organizacjiterytorialnej niektorych biskupstw niemieckich. W polowie XVI w.archidiecezja gnieznienska Iiczyla 8 archidiakonatow, krakowska 9,poznanska 4, kamienska 8, wrodawska 4, wlodawska i plocka po 3.Pozostale diecezje, jak jui wspomniano, nie posiadaly w ogoleokrc:;gow archidiakonskich, aczkolwiek ' w kapitulach katedralnychzazwyczaj istniala pralatura archidiakona, kto1'Y niejednokrotnieposiadal uprawnienia wizytacyjne na terenie calej jednak diecezji.Na czele archidiakonatow okrc:;gowych stanc:;li archidiakoni, zlqczeniai do polowy XV w. z kapitulami katedralnymi, a pMniejz kolegiackimi, 0 ile takie znajdowaly sic:; na ,ich te1'enie. Ai dor. 1513 nominacja archidiakona naleiala do wylqcznych uprawnienbiskupa. Od owego roku kapituly, i to zarowno kated1'alne jaki kolegiackie, uzyskaly prawo wybierania kandydatow, przedstawianychNskupowi, sposrod ktorych wybieral on jednego. W wypadku,gdy prawo pat1'onatu prebendy archidiakonskiej nalezalodo swieckich, co mialo miejsce w kolegiatach, oni korzystali z takichsamych praw jak kapitula, a jej uprawnienia byly w tychwypadkach zawieszane.Zasob uprawnien archidiakonskich nawiqzy\val do posiadanychjui p1'zez archidiakona starego typu, z tym, ii byla to wladzazwyczajna, a wic:;c plynqca z urzc:;du, a nie z mandatu biskupiego.Glowna funkcja archidiakonow, to wizytacja a wic:;c udzial w systemiekontrolnym. Wladza sqdownicza w zakresie dyscypJinyiycia kleryckiego i wiernych, wynikala z tych obowiqzkow z pewnqnieodzownosciq, zwlaszcza dopoki nie funkcjonowaly oficjalatyokrc:;gowe, ktore stosunkowo rychlo pozbawily archidiakonowuprawnien sqdowniczych. Funkcje Iiturgiczne archidiakonow, ograniczajqcesic:; w zasadzie do sfery kontrolowania realizaCji przepisowrytualnych, podobnie jak prawo egzaminowania kandydatowdo swic:;cen, byly czynnosciami akcydentalnymi, nie zwiqzanymiw sposob istotny z u1'zc:;dem archidiakonskim.Podobnym celom mialy sluiyc dekanaty, uzupelniajCjce siecarchidiakonatow, na czele ktorych postawiono urzc:;dnika zwanegodziekanem. Najwczesniej pojawiajCj sic:; w diecezji krakowskiej, bojui w polowie XIII W., aby w ciqgu XIV w. zakorzenic sic:; wewszystkich poIskich diecezjach, nawiclzujqC do przeiywajqcych sir,regionalnych podzial6w aclministracji panstwowej i gospodarczcj.