Nr 137-138, listopad-grudzień 1965 - Znak

1444EUGENIUSZ WISNIOWSKIczen, powierzchnia XII-XIII-wiecznych kosciol6w romanskich wahalasi~ w granicach 100-150 m 2 • W XII w. byla ona zwyklenieco mniejsza; koscioly z tego czasu byly jednak w stanie pomiescicok. 300 os6b. Biorqc pod uwag~ powyzsze stwierdzenie,jak r6wniez 6wczesny brak plac6wek ·duszpasterskich, a nadto przejawiajqcqsi~ w wielu XII-wiecznych fundacjach ofiarnosc moznychna cele koscielne, trzeba przyjqc jako zdecydowanie bardziejprawdopodobny wniosek, ze koscioly te, przynajmniej w wi~kszosci,sluzyly ogolowi ludnosci. Spotykane w XII-wiecznych kosciolachempory, stanowiqce miejsce wydzielone dla dziedzica i jego otoczenia,zdajq si~ wni9sek ten potwierdzac.Prawny stosunek fundator6w do zakladanych przez nich koscio­16w ksztaltowal si~ u nas poczqtkowo, podobnie jak w calym 6wczesnymchrzescijanskim swiecie, zgodnie z zasadq prywatnejwlasnosci. Wedlug niej kosci61 stanowil wlasnosc fundatora, skladowqcz~sc jego wlosci. Wiadomo, ze w drugiej polowie XII w.,·od czas6w papiez\l Aleksandra III, Kosci61 podjql energiczne wysilki,podejmowane zresztq, lecz bezskutecznie takze w stuleciachubieglych, w kierunku usuni~cia prywatnego prawa do koscio16wi zastqpienia go prawem patronatu. kt6re uprawnienia fundatoraograniczalo do prezentowania biskupowi kandydata na dane beneficjum.Dqzenie to miescilo si~ w ramach 6wczesnych reformatorskichtendencji koscielnych, kt6rych celem bylo wyrwanie Kosciolaspod przewagi czynnik6w swieckich. N~e· od razu jednak wysilki• te odniosly sukces. W l?olskim materiale zr6dlowym mozemystwierdzic zywotnosc dawnych wyobrazen prawnych az po wiekXIV. Swiadczq 0 tym takie zjawiska, jak spotykane w XIII w.'okreslanie kosciola imieniem fundatora, zas patrona kosciola jakojego pana i dziedzica, a takze uzywanie w stosunku do kosciol6wjeszcze w XIV w. zaimk6w dzierzawczych: nasz, moj, sw6j. 0 tymsamym swiadczq tez dobitnie liczne od XII az po koniec XIII w.dokllmenty, w kt6rych dokonuje si~ nadan, zamiany czy kupnakosciola na r6wni z innymi elementami majqtkowymi jak karczmqczy targiem. Wprowadzenie nowej terminologii - patronus, iuspatronatus - niewiele zmienilo sytuacj~. Patron, podobnie jakdawniej dziedzic, uwazal kosci61 za swojq wlasnosc i czul. si~uprawnionym do dysponowania nim, jak i wszystkimi elementamiuposazenia koscielnego, zar6wno ziemiq jak i dziesi~cinami.XII-wieczny material zr6dlowy pozwala stwierdzic, ze owczesnekoscioly, aczkolwiek stanowily element skladowy wlosci i prywatnqwlasnosc fundatora i jego nast~pc6w, posiadaly jednakwydzielone z og6lnej masy majqtkowej wlasciciela uposazenie,przeznaczone na utrzymanie obslugujqcych je duchownych. Dochowanydokument fundacyjny kosciola w Pacanowie z lat 1110­