International Teacher Education Conference 2014 1

International Teacher Education Conference 2014
Osmanlı Misyoner Okullarındaki Öğretmenlerin Eğitimi: Islington Koleji
(1825-1879)
Arzu Meryem Nurdoğan a *
ª Doç. Dr. Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi öğretim üyesi.
Özet
Osmanlı İmparatorluğu’nun himayesi altında yüzyıllarca kendilerinden emin bir güven ve rahat ortam içerisinde
yaşayan Rum, Ermeni, Musevi, Süryani, Nasturi, Yezidi unsurlar gibi Müslüman nüfus da, imparatorluğun
askeri, siyasi ve iktisadi güç kaybettiği XIX. yüzyıldan itibaren Protestan misyonerlerin hedef kitlesi olmuştur
(Haydaroğlu, 1993; Vahapoğlu, 1990; Mutlu, 2005; Kocabaşoğlu, 1989; Dalyan, 2012; Erdoğan, 2008; Aykıt,
2006; Oymak, 2012; Turan, 2011; Tozlu, 1991; Sevinç, 2002). Artık imparatorlukta yaşanan her türlü felaket;
askeri yenilgi, enflasyon, yangın ve depremler İslamiyet’in çöküşü olarak telakki ediliyor ve misyonerlik
faaliyetlerine yeni bir ivme kazandırıyordu (CMS Arşivi, Eylül 1829, Foreign Intelligence, s. 417). Misyonerler
Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Batılılaşma hareketlerinin, eğitimin modernleştirilmesinin, ordunun yeniden
yapılandırılmasının, basın-yayın hayatının canlandırılmasının vb. gelişmelerin İncil’in/Hristiyanlık’ın
imparatorluk topraklarına girişini ve kabulünü kolaylaştıracağı yönünde pozitif bir etkisi olacağı kanaatini
taşımışlardı (CMS Arşivi, Kasım 1834, Foreign Intelligence, s. 502).
Anglo-Sakson misyonerlik faaliyetlerinin Osmanlı-İngiliz ilişkilerinin gelişim sürecinde oynadıkları belirleyici
rol ise en büyük Protestan cemiyetlerinden biri olan Church Missionary Society’nin (CMS) imparatorluktaki
faaliyet alanının yaygınlığıyla açık bir biçimde sergilenmektedir. CMS’in hedef bölgesi İran Körfezi’nden
Karadeniz’e kadar olan kısımdır. Bu hat Hindistan’daki Bombay İncil Cemiyeti’ne dek uzanmış, bu cemiyet
aracılığıyla Fırat ve Dicle üzerinden Mezopotamya’daki tüm kiliselere ulaşılmaya çalışılmıştır (CMS Arşivi,
Nisan 1820, Foreign Intelligence, s. 168). Misyonerler Malta, Yunanistan ve Adalar, Anadolu, Suriye, Kutsal
Topraklar, Mısır, Habeşistan ve Kuzey Afrika’dan oluşan Akdeniz misyon bölgesinde yerli halktan bilhassa
varlıklı kesimlerin eğitime önem verdiklerini fark etmiş ve Rum, Musevi vs. milletten özellikle sosyo-ekonomik
gelir düzeyi yüksek ailelerin çocuklarına eğitim götürme çabasında olmuşlardır (CMS Arşivi, Eylül 1829,
Foreign Intelligence, s. 408). Diğer taraftan çok küçük yaşlarda olup fakirlik vb. sebeplerden ötürü tahsil imkânı
bulamayan çocukları da himayelerine alıp tam anlamıyla kendi dinlerine, cemiyetlerine ve ideallerine bağlı genç
rahipler olarak yetiştirmeyi de ihmal etmemişlerdir. Bunun yanı sıra misyonerler, okulda verilen eğitimin
hedeflenen etkiyi gösterebilmesinin, annenin eğitim düzeyine bağlı olduğu gerçeğinden ve telkininden hareketle
bilhassa kız çocuklarının, okullara devamını sağlamaya çalışmışlar ve kadın eğitiminde gerçekleştirdikleri
öncülükle nüfuzlarını artırmak istemişlerdir (CMS Arşivi, Temmuz 1826, Foreign Intelligence, s. 326).
Misyonerlerin raporlarında yalnızca gerçekleştirdikleri propaganda faaliyetleri değil aynı zamanda Osmanlı
İmparatorluğu’nun siyasi yapısı, devlet adamlarının tutumu, askeriye ve ilmiye sınıfları, eğitim sistemi,
ulemanın halk eğitimindeki hakimiyeti, bölgenin sosyolojik özellikleri, İslamiyet’in önemi, anlamı ve uygulanışı
ile bunlara dair kadı, şeyh, imam, müftü, molla, derviş vb. terimleri içeren bilgiler de mevcuttur. Bu ifadeler
arasında bilhassa Bektaşilik hakkındaki eleştiriler ile ulemanın ülkedeki tüm reform hareketlerine ve
yenileşmeye karşı olduğunu belirten cümleler dikkati çekmektedir. Ayrıca Arabistan’daki Vahhabi isyanı,
Yunanistan’ın imparatorluktan ayrılması neticesinde başkentin Mısır ve hatta Suriye’yle bağlantısının inkıtaya
uğraması, Yeniçeri Ocağı’ndaki bozulma, Şii temayüllerin başgöstermesi misyonerler tarafından İslamiyet’in
çöküşe geçtiğinin göstergeleri olarak değerlendirilmiştir (CMS Arşivi, Mayıs 1829, Foreign Intelligence, s. 230).
On dokuzuncu yüzyılın başlarından itibaren evvela Kahire olmak üzere muhtelif Osmanlı vilayetlerinde
Müslüman ailelerin, çocuklarını misyoner okullarına ve Avrupa’ya talebe olarak göndermeye başlaması,
misyonerlerin Hristiyanlık inancını Osmanlı İmparatorluğu’na yaymak üzere başlattıkları çabalarda yeni bir
motivasyon unsuru olmuştur. Dini gerekçelerden ziyade resmi eğitimdeki eksikliklerin, çocukları üzerindeki
olumsuz etkilerinden duydukları endişeyle bu okullara müracaat eden aileler, misyonerleri Müslümanlar
arasında dahi Protestanlık’ı yaygınlaştırmanın mümkün olabileceğine dair ümitlendirmişti. Ancak misyonerlerin
yine de temkinli adımlarla ilerlemeyi tercih ettikleri ve bir anda tüm Müslümanlar’ın şimşeklerini üzerlerine
çekmekten imtina ettikleri anlaşılmaktadır. Sözgelimi CMS’in Akdeniz misyonunda görevli misyonerlerinden
Papaz Schlienz; Hristiyanlık propagandasında çok yavaş ve derinden hareket etmenin, bir süre izleyici olarak
kalmanın; matbaa ve sağlık sektörlerinde çalışarak halk nazarında bir sempati kazanmanın ve imparatorluğun en
hassas döneminde faaliyetleri şiddetlendirmenin gerektiği konusunda uyarıyordu (CMS Arşivi, Aralık 1832,
E-mail address: arzu.nurdogan@marmara.edu.tr
484