refranes en el calendario. propuesta de análisis y clasificación de ...
refranes en el calendario. propuesta de análisis y clasificación de ...
refranes en el calendario. propuesta de análisis y clasificación de ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
ENERO LA MESA-IV 270<br />
LAS COMIDAS-3<br />
3-COMIDAS, MERIENDAS Y CENAS (3)<br />
03 A8.1.01/05 (CONTINUACIÓN)<br />
11<br />
7-EN (A1b) San Julián <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a estr<strong>en</strong>a*, bu<strong>en</strong>a comida y mejor c<strong>en</strong>a<br />
* Estr<strong>en</strong>a: (CONTINUACIÓN) Y porque estos pres<strong>en</strong>tes, dichos estr<strong>en</strong>as, se hacían al<br />
principio d<strong>el</strong> año, y cuando empezaban a gozar <strong>en</strong>teram<strong>en</strong>te <strong>de</strong> todos los frutos, se llamó<br />
estr<strong>en</strong>ar <strong>el</strong> empezar cualquiera cosa; que por otro término llamamos <strong>en</strong>cetar, d<strong>el</strong> verbo<br />
inc<strong>en</strong>iare, d<strong>el</strong> verbo griego kaini/zw [kainizô], innovo, initior, in<strong>de</strong> e)gkai/niai [<strong>en</strong>kainiai], <strong>en</strong>c<strong>en</strong>iae.<br />
Vi<strong>de</strong> Cesarem Baronium, in Martyrologio, in Kal<strong>en</strong>dis Ianuarii. En Salamanca me acuerdo que los<br />
que pregonaban <strong>el</strong> vino <strong>de</strong> alguna taberna, cuando se <strong>en</strong>cetaba la cuba, <strong>en</strong>tre otras cosas que<br />
<strong>de</strong>cían, invocaban a San Julián <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>a Estr<strong>en</strong>a. Finalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> vocablo estr<strong>en</strong>a es latino, y le<br />
<strong>de</strong>clara <strong>en</strong> esta forma: str<strong>en</strong>a, ae, munus quod datur die festo hominis boni gratia, qualia sunt quae passim<br />
dantur, quotannis circiter kal<strong>en</strong>das Ianuarias, dicta a numero, quo significatur alterum, tertiumque v<strong>en</strong>turum<br />
similis commodi; v<strong>el</strong>uti tr<strong>en</strong>a, quae praeposita s littera dicitur str<strong>en</strong>a, ut in lite solebant antiqui dic<strong>en</strong>tes stlitem,<br />
haec ex Festo; contra Nonius, str<strong>en</strong>a inquit dicta est a str<strong>en</strong>uitate (COV: s. v. estr<strong>en</strong>a).<br />
* Estr<strong>en</strong>a: Se sitúa su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> Tatio, que reinó junto con Rómulo. Habi<strong>en</strong>do recibido éste un<br />
f<strong>el</strong>iz augurio, <strong>de</strong> las ramas cortadas <strong>de</strong> un bosque consagrado a la diosa Estr<strong>en</strong>a (Str<strong>en</strong>ia), y<br />
que se le pres<strong>en</strong>tó <strong>el</strong> primer día d<strong>el</strong> año, autorizó esta costumbre para lo sucesivo, y dio <strong>el</strong><br />
nombre <strong>de</strong> str<strong>en</strong>ae a estos pres<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> honor <strong>de</strong> esta diosa que presidió <strong>de</strong>spués a las<br />
Estr<strong>en</strong>as. Curiosam<strong>en</strong>te la palabra “estr<strong>en</strong>as” <strong>en</strong> catalán quiere <strong>de</strong>cir “pres<strong>en</strong>tes” sinónimo <strong>de</strong><br />
“aguinaldo” o regalos (<strong>en</strong> especie o dinero) realizados por Navidad (Noël: s. v. estr<strong>en</strong>a).<br />
G. Dice <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a estr<strong>en</strong>a, porque acaba <strong>de</strong> estr<strong>en</strong>arse <strong>el</strong> nuevo año; y lo restante, porque ya<br />
empieza a notarse ser más largos los días y la jornada <strong>de</strong> trabajo, por lo cual requier<strong>en</strong> mayor<br />
reparación alim<strong>en</strong>ticia (RM3: 299).<br />
A. En Vallés (3731 = MK: 17887) y Correas (S, 119 = MK: 14250, también <strong>en</strong> GE: 62b), <strong>el</strong><br />
nombre <strong>de</strong> “San Julián” es ocupado por “San Juan”. Las versiones <strong>de</strong> Vallés y Correas <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
consi<strong>de</strong>rarse readaptaciones d<strong>el</strong> primitivo refrán, que <strong>de</strong>bía referirse al día <strong>de</strong> San Julián<br />
como atestiguan los tempranos textos literarios que recogemos abajo, <strong>en</strong> los que no se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra la segunda mitad d<strong>el</strong> refrán. El s<strong>en</strong>tido d<strong>el</strong> mismo, permite suponer que durante<br />
mucho tiempo la finalización d<strong>el</strong> año se situaba al fin <strong>de</strong> las Pascuas, coincidi<strong>en</strong>do con <strong>el</strong> día<br />
<strong>de</strong> la Epifanía (<strong>el</strong> roscón que se consume ese día es símbolo d<strong>el</strong> círculo que cierra <strong>el</strong> continuo<br />
<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> los años; ver “Los roscones”).<br />
El significado <strong>de</strong> la expresión podría ser próximo al <strong>de</strong> la actual “F<strong>el</strong>iz Año Nuevo” o, <strong>en</strong><br />
s<strong>en</strong>tido más amplio, al <strong>de</strong> “Bu<strong>en</strong>a suerte y próspero año v<strong>en</strong>i<strong>de</strong>ro”. San Julián sería <strong>el</strong> santo<br />
mediador para <strong>de</strong>sear (/1) o procurarse un v<strong>en</strong>turoso futuro (/2). También aparece <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> Aucto d<strong>el</strong> rep<strong>el</strong>ón <strong>de</strong> Juan d<strong>el</strong> Encina. Posiblem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> refrán pudo emplearse como fórmula<br />
oral que se pronunciaba al <strong>en</strong>tregar los regalos que solían hacerse a comi<strong>en</strong>zos d<strong>el</strong> año,<br />
principalm<strong>en</strong>te constituidos por productos alim<strong>en</strong>ticios, según nos informa Covarrubias (“<strong>de</strong><br />
aqu<strong>el</strong>las cosas que son <strong>de</strong> comer”), se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>refranes</strong> como Por San Amaro <strong>el</strong> Peregrino<br />
se <strong>en</strong>cieta <strong>el</strong> botillo, o la alusión a las roscas con las que parece era costumbre obsequiar a los<br />
clérigos (Los roscones [bollos, tortas y roscas]-2).<br />
/1 El que oy nos estr<strong>en</strong>are<br />
con meaja o con pan,<br />
déle, <strong>en</strong> quanto com<strong>en</strong>çare,<br />
bu<strong>en</strong>a estr<strong>en</strong>a Sant Julián;<br />
quanto a Dios <strong>de</strong>mandare,<br />
otórgue ge lo <strong>de</strong> plan<br />
Juan Ruiz, Libro <strong>de</strong> bu<strong>en</strong> amor, estrofa 1714.<br />
1254