dergi

100
PETER IMBUSCH
kaderiyle ilgili olarak ortaya attığı soruya cevap bulabilmek için, Alfred Weber
tarihsel süreci, kendilerine ait varlıkları, kaderleri ve fizyonomileri bulunan değişik
büyük kültür çevrelerinin, yanyana, ardarda ya da üstüste gelişimi şeklinde
kavrar. A. Weber’in ‘üçlü’ gelişme süreci, toplumsal yapıyı (insanların doğal
ortak yaşantı biçimi, ekonomik ilişkiler, toplumsal tabakalaşma ve egemenlik
ilişkileri ile siyasi örgütlenme biçimleri), uygarlık sürecini (genel rasyonelleşme
süreci, doğaya düşünsel egemenliğin artışı ve teknikleşme süreci) ve kültürel
gelişmeyi (edebiyat, sanat, müzik ve din alanlarında ortaya çıkan ve estetik ve
ruhsal değerler ile anlamlandırışları içeren özgül yaşamsal dışavurumlar) kapsar.
Bu anlayışa göre uygarlık süreci, ilerici, çizgisel, evrensel, geri dönüşümsüz
bir süreçtir, bütün tarihsel oluşumlar bu sürece katılır; ancak, kültürel alanda
bu tür bir ilerleyici süreç bulunmaz, çünkü kültür alanında belirli bir tarihsel
oluşumun ya da bir toplumun özgül yönleri ifadesini bulur. Toplumsal sürecin
özel gelişim seyri ya da yönü konusunda pek fazla bir şey söylenmese bile, bunların
uygarlık sürecine bağlı olduğu anlaşılmaktadır (Alfred Weber, 1935/50).
Sosyolojik görüşlerinde görülen (uygarlık süreci ve toplumsal süreç açısından)
Aydınlanmacı unsurlar ile (irrasyonel ve öngörülemeyen şeyler, kültürel
hareket açısından) Aydınlanma karşıtı, özcü unsurların ‘paradoksal bir karışımı’na
rağmen Alfred Weber, gerek Birinci Dünya Savaşı, faşizm ve İkinci Dünya
Savaşı, gerekse Stalinizm gibi, döneminin sorunlarıyla ilgilenen birkaç sosyologdan
birisidir. Yaşadığı çağın krizini, varoluşunu anlamlandırma ve değerlendirme
yeteneğini yitirmiş bulunan Avrupalı insanın bir kültür krizi olarak görürken,
ani toplumsal gelişim ve yaşam alanlarındaki kaçınılmaz bürokratikleşme
sonucunda ortaya çıkan ve uygarlık sürecindeki tehlikeli eğilimler (bilimsel
teknik ilerleme) nedeniyle ağırlaşan derin kimlik ve kişilik dönüşümlerine işaret
eder. İnsanoğlunun düşünsel bunalımı, nihilizm, kaybolan değerler, işlevcilik
ve bütün bunlara bağlı olarak önemli kültürel ürünlerin çıkmaz oluşu, kendi
deyişiyle ‘dördüncü insan’ın ortaya çıkmasına yol açar. Bu ‘dördüncü insan’, insancıl
olan, insan onurunu gözeten ve birlikte yaşadığı insanlara karşı sorumluluk
duyan ve kültürel köklerini Hıristiyanlıkta, Hümanizmada ve Aydınlanmada
bulan Batılı ‘üçüncü insan’ın yerini alır. Kişilik ve karakter açısından bütünsel
bir özelliğe sahip bu ‘üçüncü insan’a göre ‘dördüncü insan’ parçalanmış bir
kimliğe sahiptir ve “denetleyici ve bütünleyici bir odağa sahip olmayan, parçalı
ve çoğulcu bir varlıktır” (Kruse, 1990). Yani ‘dördüncü insan’ totaliter diktatörlerin
(ve modern ölçülerde kolektif şiddet uygulamalarının) aradığı ideal kişiliktir.
Bu yönetim biçimleri Weber’e göre, bürokratik toplumun evrim çizgisinin devamında
ortaya çıkar ve Avrupa’nın düşünsel krizinde nasyonal sosyalist ve Bolşevik
varyasyonlarında görülür (Alfred Weber, 1943, 1946, 1953).
Weber’in Dünya Savaşları, nasyonal sosyalizm ve Bolşevizm çözümlemeleri
şaşırtıcı bir şekilde çokkatmanlı olduğu gibi, mantıksal olarak kendi kuramsal
çatısına da uygundur. Barbarlığın neden bu kadar çok yerde görüldüğü ve tek-