dergi

82
HEIKE HAMMER
Ancak, biçimlendirme süreçleri ‘geri dönüşler’ olarak görülmemelidir. Yeni biçimlendirme
süreci, bir önceki gevşeme döneminin davranış biçimlerini ve
duygusal normlarını daha sıkı standartlara bağlar ve bunları yeni kodlar olarak
sabitleştirir. Bu modelde uygarlık süreci, birbirinin içine geçmiş gevşeme ve biçimlendirme
süreçleri olarak kavranır. Gevşeme sürecinde, merkezdekiler ile
kenardakiler 9 arasındaki güçler dengesinin değişmesiyle birlikte, toplumsal
normlar daha geçirgen bir hale gelir ve bununla birlikte davranışlardaki tolerans
aralığı da genişler, ama bu durum daha üst düzeyde bir özdenetimi de gerekli
kılmaktadır. Güçler dengesinde meydana gelen değişmeleri izleyen biçimlendirme
süreci, özellikle bir önceki döneme ait gevşek davranış ve ilişki biçimlerinin
sabitleştirilmesi sürecini içerir.
Elias, Wouter’in Gevşeme Tezi’ni kuramına ekler. Bir sözlüğe yazdığı ‘Süreçler,
toplumsal’ maddesinde, biçimlendirme ve gevşeme süreçleri birbirine karşıt
iki kutup olarak görülür, bütün toplumsal süreçler bu iki kutup arasında
meydana gelir. Almanlar Üzerine İncelemeler’inde Elias, uygarlık süreçlerinin
bir özelliğinin de gevşeme-biçimlenme ikilisi olduğunu söyleyerek bu düşüncesini
geliştirir (Elias, 1986b; 1989: 41).
Uygarlıktan uzaklaşma süreçleri
Eleştirmenlerden birçoğu, 20. yüzyılda meydana gelen olayların, özellikle Naziler
tarafından uygulanan şiddet ve kitlesel imha hareketlerinin Elias’ın kuramını çürüttüğünü
ya da Elias’ın kuramının bu tür süreçleri açıklamada yetersiz kaldığını
gösterdiğini düşünür. Uygarlık Süreci’nde, karşıt yönlerde ilerleyen hareketlerin
geçmişteki varlığından ve bugün de var olduğundan söz etse bile, Elias uygarlık
süreçleriyle ilgili dışlayıcı bir kuram geliştirmemiştir. 20. yüzyılda yaşanan uygarlıktan
uzaklaşma süreçlerine karşı duyarsız olmadığı, yalnızca kendi yaşam öyküsünden
değil, uygarlık sürecinin incelenmesine karşı duyduğu ilginin gerekçelerinden
10 de anlaşılabilir. Uygarlıktan uzaklaşma süreçleri ile daha sonraları ilgilenir.
Almanlar Üzerine İncelemeler’inde bununla hesaplaşır ve Nazi rejiminin koşullarını
ve vahşetini uygarlık kuramı açısından çözümlemeye çalışır. Elias’ın kuramında
içsel olarak varolan uygarlıktan uzaklaşma süreçlerini betimlemeye ve eleştirileri
yanıtlamaya çalışan araştırmalar çoğunlukla İngilizce konuşulan ülkelerde
yapılmıştır (Mennell, 1989: 227-250; 1990: 205-223; Fletcher, 1997: 82-87, 116-184).
Bu konudaki en geniş araştırma, Jonathan Fletcher’in yaptığı Violence and Civili-
9Elias merkezdekiler-kenardakiler modelini, yaptığı bir topluluk incelemesinde bir egemenlik figürasyonu
olarak geliştirir.
10 “Bu sorun sözcüğün dar anlamıyla bilimsel geleneklerden çok, bugün etkisi altında bulunduğumuz
deneyimlere günümüz Batı uygarlığının içinde bulunduğu krize ve dönüşüme ilişkin deneyimlere
ve bu ‘uygarlık’ın nasıl anlaşılması gerektiğini kavrama ihtiyacına dayanır” (Ellias, 1997:
84). Elias’ın ayrıntılı biyografisi için bkz. Korte (1977).