dergi

75
Norbert Elias’ın uygarlık kuramı:
Eleştiriler ve gelişmeler
Heike Hammer*
Norbert Elias, bir süre önce Türkçe’ye çevrilen en önemli yapıtı Uygarlık Süreci’ni,
sığındığı İngiltere’de 1935-1937 yılları arasında yazar. Bu yapıtında Ortaçağ’dan
başlayarak 19. yüzyılın ortalarına dek Batılı toplumlarda yaşanan uygarlaşma
ve devletin oluşum süreçlerini inceler ve kendisine özgü bir uygarlık
kuramı geliştirir. O güne dek sık kullanılmayan -görgü kitapları ve davranış yazıları
gibi- malzemelere dayanarak insan davranışlarındaki değişmeleri izlemeye
çalışır. Ulaştığı en önemli sonuçlardan birisi psiko-oluşumsal ve sosyo-oluşumsal
gelişmelerin içiçe geçmiş oluşudur; yani psikolojik yapılar ile toplumsal
egemenlik yapılarının birbirlerine karşılıklı bağımlılığıdır. İncelediği dönemde
davranışların ve düşüncelerin belirli bir yöne doğru geliştiğini tespit eder: Kişilik
yapılarında, giderek artan bir biçimde, dürtülerin ve duyguların daha kapsamlı
ve daha ayrıntılı bir özdenetimi görülmektedir ve buna bağlı olarak da
dürtü yapılarındaki utanma ve sıkılma eşiği yükselmektedir. Bedensel ve duygusal
gereksinimler gizlilik kazanır ve tabulaştırılır. İnsanların kendi davranışlarını
uzun süreli ve alışkanlığa dayalı olarak planlama yetenekleri artar. Böylelikle
insanların kendileriyle aralarına koydukları mesafe artar ve kendilerini gözlem
gücü ile başkalarını da gözleme ve gözlemlerinden elde ettikleri sonuçları
kendi davranışlarıyla ilgili planlarına dahil etme güçleri gelişir. Elias, psikolojik
yapılardaki bu gelişmeyi aynı dönemde görülen toplumsal süreçlerle ilişkilendirir:
Artan işbölümü, şiddetin devlet şeklinde tekelleşmesi ve buna bağlı olarak
da devletlerin kendi içlerinde pasifize oluşu, insanların kişilik yapılarında gözlenen
gelişmeleri hem gerektirmiş hem de desteklemiştir.
İki ciltlik bu yapıtın 1939 yılında yapılan ilk baskısı dönemin tarihsel koşulları
(*) Hamburg Üniversitesi, Sosyoloji Bölümü.
TOPLUM VE B‹L‹M 84, BAHAR 2000