dergi

160
BEDRİ GENCER
mos’ ile ‘makro-kozmos’ arasında uyuma dayanan geleneksel dünyanın animistik,
antropomorfist veya ‘organizmik’ ontoloji ve epistemolojisine karşı Kopernik
ile başlayan ve Newton ile belirginleşen mekanistik dünya görüşü, irade
ve değer’den yoksun, bir makine gibi kendi kendine işleyen bir Evren ve Tabiat
anlayışı geliştirmiştir. Batı’da ontolojik tasavvuru ve epistemolojik öncülleri
kökten değiştirmeye başlayan bu sürecin en önemli sonuçlarından biri, Batı’da
sosyal bilimlerin gelişmesine paralel olarak ‘hükmî şahsiyet’lerin, gayri şahsi
(impersonal) ‘kurgusal özne’lerin ortaya çıkmasıdır ki ‘state’, yukarıda geçen
‘nation’ (ulus) ve ‘society’ (toplum) bunların en önemlileridir. 16
Batı’da ‘state’ teriminin babası, Kopernik’in çağdaşı olan Machiavelli’dir (1469-
1527). O, Latince ‘stare’ kökünden gelen İtalyanca ‘lo stata’ terimini kullanan ilk
kişidir (Merkl, 1972: 57). 476’da Batı Roma İmparatorluğunun çöküşü ve 800’den
sonra Charlemagne’nın Kutsal Roma İmparatoru olmasıyla Kilisenin hükümranlığına
tabi olan Avrupa, asırlar süren bir politik kaos ve iktidar kavgası süreci yaşadı.
Machiavelli’nin Kilise’ye karşı bir iktidar aygıtı ve ‘hükmî şahsiyet’ olarak modern
devlet’e (state) vücut vermesi, Avrupa’da ‘iktidar politikası’nın doğuşu anlamına
geliyordu (Merkl, 1972: 54-8). Bilindiği gibi daha sonra Avrupa’da Fransız
Devrimi’nden Napolyon’a kadar sürecek laiklik mücadelesi, ‘Kilise ve Devlet’in
ayrılması’ yönünde olacaktı. Bu, ‘Devlet’in ‘Kilise’ üzerinde zaferiyle sonuçlandı;
sonuçta, ‘Kilise miti’nin yerini ‘Devlet miti’ aldı. Kilise’ye karşı yükselen tepkiler
gibi ‘Devlet’e karşı da ‘anarşizm’ gibi tepkiler yükselmekte gecikmedi. Fransız
Devrimi’nden sonra bu, diğer bir kurgusal özne, ‘ulus’ ile birleştikten sonra (‘ulusdevleti’),
Weber tarafından, modern siyasal-sosyal dünyanın temel birimi olarak
tanımlandı. Artık insanlar modern dönemde ‘Yunan Devleti’ yerine eskiden ‘Yunan
Sitesi’, ‘Türk Devleti’ yerine ‘Türk İli’ veya ‘İslâm Devleti’ yerine ‘İslâm Medinesi’
(şehri) kavramlarının geçerli olduğunu unutmuşlardı.
Böylece geleneksel dünyanın ‘city’sinin siyasal topluluk boyutu ‘devlet’e dönüşürken,
sosyal boyutu da ‘toplum’a (society) dönüşecek, ‘şehir’in monizmi,
‘devlet/toplum’ dikotomisine dönüştü. Kanuni’nin ünlü ‘Olmaya devlet cihanda
bir nefes sıhhat gibi’ beytinde olduğu üzere, Osmanlının da dahil olduğu geleneksel
dünyada hükümdarın/fertlerin şahsına, hakiki bir özneye ait bir vasıf
olan ‘devlet’(kut, majesty), Tanzimat ile zirveye çıkan Batı’da modernizasyon,
içeride ‘ihtilâl’ sürecine paralel olarak XIX. asırda resmen ‘state’ anlamını kazanarak
bir iktidar aygıtı şeklinde tüzel bir kişiliğe dönüşmüştür (Gencer, 2000).
‘Ulus’ kavramı örneğinde görüldüğü üzere, Batılı dünya görüşündeki köklü
değişimin sonucu olarak, ‘devlet ve toplum’ gibi kavramlara yansıyan tüzel kişilerin,
sahte-öznelerin gelişimi, (önce formel, anayasal, sonra felsefî) laikleşme
sürecini hazırlamıştır. Devrimden sonra Edmund Burke gibi eski, çağımızda ise
16 Bu kavramların evriminin Alman sosyal düşüncesiyle sıkı bir bağlantısı vardır. Batı’da söz konusu
kavramları ‘hükmî şahsiyet’ olgusuna oturtan yetkin bir çalışma için bkz. Gierke, 1957.