dergi

223
1992/1: 151), yani hiçbir siyasal güç ya da yetkisi olmayan bir “dinsel-ruhanî” lider
olarak seçilmiştir. 17 Bu karar halifelik kurumunun tarihi açısından değerlendirildiğinde,
Emeviler’den itibaren mevcudiyetini sürdüren “Saray Halifeliği”nin
de aşılarak yerine bir “Meclis Halifeliği”nin ihdas edildiği yeni (ama kısa
sürecek olan) bir döneme girildiği anlamına gelir. Karşımızda artık Osmanlı halifesi
yerine “TBMM halifesi” vardır ve Meclis, Hilafet’in istinatgâhıdır. 18 Pratik
itibarıyla, halifeliğin sembolik bir meşruiyet kaynağı olmaktan öteye gitmediği
geç-Abbasi ve Memlûk dönemlerine yakın düşen bu formül, bizzat Mustafa Kemal
tarafından da benimsenmiş ve geçerlilik kazanması amacıyla ortaya atılmıştır.
19 Bundan sonra gündem, TBMM adına iktidarı temsil edecek kişi ya da
ekibin bu makamla ilişkisinin seyrine göre şekillenecektir.
Ankara’da oluşum sürecindeki yeni rejimin, Vahdettin’in ülkeyi terk etmesini
gerekçe göstererek halifeliği neden kaldırmayıp 16 aylık bir süre için bir “Meclis
Halifesi” seçeneğini tercih ettiği sorusu üzerine muhtelif görüşler ortaya atılmıştır.
Bunlardan biri, Cumhuriyet’in henüz “resmiyet” kazanmadığı bir zamanda
yurt dışına çıkmış son Osmanlı sultanının halifelik ünvanını kullanarak
Ankara’ya karşı hem dış destek toplama hem de “iç-uzantılar” bulma ihtimalinin
TBMM’ni tedirgin etmiş olabileceğidir. Nitekim ülkeden ayrılmak için yardım
istediği İngiliz makamlarına yazdığı mektupta Vahdettin kendisi için Osmanlı
Padişahı ya da Sultanı değil “Halife-yi Müslimin” sıfatını kullanmaktaydı
(Aydemir, 1983: 61). Bu nedenle zaten saltanatın kaldırılmasıyla bir siyasal iktidar
odağı olmaktan çıkmış, üstelik Meclis denetimi ve güdümündeki halifeliğin
ülke sınırları içerisinde mahfuz (bir bakıma da “mahpus”) tutulmasının Ankara
açısından stratejik bir önem ve yarar taşıyacağı düşünülmüş olabilir. 20 Bu stratejik
önem, İngilizlerin halifeliğin koruyucusu rolüne talip olup kendi denetim-
17 Veliaht Abdülmecit Efendi’nin Kurtuluş Savaşı sürerken padişah Vahdettin ile sorunlu ve gerilimli
bir ilişkisi olmasına karşın Mustafa Kemal Paşa ile ilişkilerinin genelde olumlu bir çizgide
seyretmiş olması, bu “atama”nın sıkıntısız gerçekleşmesini sağlamıştır (bkz. Uluğ, 1975: 33-60).
18 “TBMM halifesi” ifadesini, Ömeroğlu’ndan (1996: 11) esinlenerek kullanıyorum.
19 30 Ekim 1922’de Saltanat’ın Kaldırılması’nı görüşmek üzere toplanan TBMM’de yaptığı konuşmada
Mustafa Kemal Paşa bu formülü açık biçimde savunmuştur. Hilafet kurumunun tarihi üzerine
uzunca bir değerlendirmenin yer aldığı konuşmasında sözü halihazırdaki Hilafet’e getirmiş
ve şöyle devam etmiştir: “Şimdi Efendiler, makamı hilafet mahfuz olarak onun yanında hakimiyet
ve saltanatı milliye makamı -ki Türkiye Büyük Millet Meclisidir- elbette yanyana durur...; çünkü
bugünkü Türkiye Devletini temsil eden Türkiye Büyük Millet Meclisidir. Çünkü bütün Türkiye
halkı, bütün kuvasile o makamı hilafetin istinadgahı olmağı doğrudan doğruya yalnız vicdani ve
dini bir vazife olarak taahhüt ve tekeffül ediyor” (Akgün tarihsiz:, 71; Çulcu, 1992/1: 121).
20 İnalcık halifenin siyasal olarak “iktidarsız”laştırılması kararının, Mustafa Kemal tarafından, İslâm
dünyasının büyük bir kısmının yabancı tahakkümü altında olması nedeniyle, diğer Müslüman
ülkeler bağımsızlıklarını elde edip halifeliğin kesin-kalıcı pozisyonunun ne olacağını belirleyene
kadar TBMM’nin halifeliği “koruması” altına aldığı belirtilerek haklılaştırıldığını ileri sürmektedir
(İnalcık, 1987: 29). Ayrıca, Jaschke’ye göre, Mustafa Kemal Paşa, Kurtuluş Savaşı sırasında
İslâm ülkelerinden, özellikle de Hindistan’dan gelmiş olan mali yardım ve manevi desteklerin
devam edeceği umuduyla da bu ertelemeye gitmiş olabilir (Jaschke, 1972: 119).