dergi

240
felik konusunu gündeme getiren İslâmcı entelektüel çevreler arasında dahi tartışma
ve münakaşalara yol açan nokta, Hilafet’e işlerlik kazandırma yolunda
dayanılabilecek kuramsal-hukuksal alt yapının bir türlü oluşturulamamış olmasıdır.
46
Geç-Osmanlı döneminde halifeliğin papalıkvari mahiyette ve sultan-halife
nitelemesiyle “kırılgan” biçimde “ihya”sından 1924’te yeni Türkiye’nin izleyeceği
yolu belirleyen siyasal ve toplumsal projenin dışında bırakılarak “ilga”sına
uzanan süreç, aslında daha geniş bir bağlamda 19. yüzyılın son çeyreğinden itibaren
birbiriyle at-başı giden panislâmizm ve milliyetçilik cereyanları arasında
süregelen ve ipin “milliyetçilik” tarafından göğüslenmesiyle sonuçlanan yarışın
bir izdüşümü olarak da okunabilir. Yüzyıllardır “dinlenme”de olan hilafet nosyonunun
önce Yeni Osmanlılar sonra da II. Abdülhamit tarafından Osmanlı
sosyopolitik gündeminin merkezine taşınması, panislâmizm ya da, daha yerli
bir deyişle, “İttihad-ı İslâm” düşüncesi ve siyasetinin bir gereğiydi. Halifelik kurumuna
ve Osmanlı Hilafeti’ne ilişkin duyarlılığın böylesi bir ideolojik arkaplândan
beslendiği söylenebilir. Aynı dönemde mevcut olan ancak fazla rağbet
görmeyen milliyetçilik (Türkçülük) hareketi ise Birinci Dünya Savaşı sonrası süreçte,
savaşın acı deneyimlerinin de eşlik ettiği bir kararlılıkla tek geçerli seçenek
olarak siyasal ve düşünsel iklime giderek nüfuz edip, sonuçta da iktidar oldu.
Bu gelişmeye bağlı olarak, hilafet, önce bazı stratejik kaygılarla yeniden
“dinlenme”ye alınır gibi olduysa da Türkçü-etnisist bir ideolojik temelde yükselen
ulus-devlet Türkiye’nin katetmekte olduğu yolda, onun, bir zamanlar Memlûk
dönemi Mısır’ında veya Yavuz’dan sonra Osmanlı’da olduğu şekilde bir ek
meşruiyet dayanağı olarak yedeklenmesinin dahi imkansızlığı çok geçmeden
anlaşıldı. Çünkü Yerküre’nin yeni ortaya çıkan ve Türkiye’ye de yansıyan çehresine
bakıldığında, “Hilafet” artık taşınamayacak bir “zevait”ti. Böylece Türkiye
dışına atılan sembol, İslâm dünyasının geri kalan kısmında, özellikle de Arap
Orta Doğu’sundaki ihtiraslı ama iktidarsız yöneticilerin birbirlerine karşı egemenlik
arayışları içerisinde ve dünya üzerindeki etkin iki süper gücün nüfuz
mücadelesi çekişmesinde kimseye “yâr” olmadı (krş. Georgeon, 1990: 33).
Son olarak şunlar söylenebilir: Tarihsel süreç içerisinde İslâm coğrafyasında
46 İslâmiyet’te halifeliğin pozisyonu ve yapılanmasını açık seçik kılmak için geliştirilmeye çalışılan
hukuksal çerçeve denemelerinin, esas itibarıyla, mevcut iktidar mekanizmalarına tâbi kaldığı ve
bu mekanizmaların işleyiş mantığının bir tercümesinden ibaret oldukları söylenebilir. Örneğin Hilafet’i
hukuksal açıdan ele alırken ve kurumun İslâm’da yerini temellendirirken akla gelen ilk isim
olan Maverdi’nin bu açıdan temel başvuru kaynağı olan eserinin en dikkat çekici yanı, “zor kullanarak
hakimiyet kuran emirlerin halife tarafından tanınması” şeklinde “de facto idarelere hukuki
mahiyet verme”yi kayda düşen bir ilkenin bulunmasıdır (Güngör, 1986: 170-171). Abbasi Hilafeti’nin
güçten düştüğü ve çevresindeki sultanlıklara karşı acz içinde olduğu bir dönemde yaşamış
olan Maverdi’nin, aslında siyasal-toplumsal realiteyi hukuksal plânda ifadelendirmekten öte bir
şey yapmadığı söylenebilir (age.: 169-171). Aynı yönde düşünsel formülasyonların, dönemin diğer
önde gelen alimleri tarafından da ortaya atıldığı belirtilmektedir (bkz. Türköne, 1994: 172-173).