dergi

NORBERT ELIAS’IN UYGARLIK KURAMI: ELEŞTİRİLER VE GELİŞMELER 85
Sonuç
Elias’ın uygarlık kuramı ilk yayımlandığında fazla ilgi görmese bile, bugün artık
20. yüzyılın en önemli sosyoloji kuramlarından sayılmaktadır. Bu kuramın önemi
ve gücü, psikolojik ve toplumsal yapıların, birey ile toplumun sürekli olarak
birlikte düşünülmesine dayanır. Uygarlık Süreci’nde ortaya atılan bu görüşler
daha sonraki çalışmalarda geliştirilir. Elias sosyolojisi, birey ile toplum ayrımını
yapı ve davranışlardan arındırma girişimidir, mikro-makro ikiliğini aşma edimine
önemli bir katkıdır. Ampirik olan ile kuramsal olanı bütünleştiren Elias’ın
uygarlık süreci incelemeleri, bir araştırma modeli olarak da öğreticidir. Bu modeli
örnek alan en önemli araştırmalar arasında Michael Schröter ve Stefanie
Ernst’in evlilik hakkındaki çalışmaları ile Johan Goudsblom’un ateşin uygarlık
tarihi ile ilgili incelemeleri sayılabilir.
Uygarlık kuramına yöneltilmiş eleştiriler bu kuramın geliştirilmesini sağlar.
Örneğin, uygarlık kavramının netleştirilmesi, uygarlık kuramının aktarılabilirliğine
ilişkin sınırlar, gevşeme tezinin geliştirilmesi, uygarlık karşıtı süreçlerle hesaplaşılması,
ya da kadın ve cinsiyet araştırmalarıyla ilişki kurulması eleştiriler
sayesinde olmuştur.
Temel üçlü denetim gibi kuramsal anlayışlar, biyolojik evrimin aksine toplumsal
süreçlerin dışlayıcı bir biçimde tanımlanması ve uygarlık kavramının
daha da netleştirilmesi (buna örneğin insanın kendisini kendi ‘biz’ grubunun
dışında yer alan başka insanlarla da özdeşleştirme yeteneğinin daha iyi açıklanması
da dahil edilebilir, ki bu yeteneğin gelişmesi uygarlık sürecinin önemli bir
özelliğidir) işte bu eleştirel tartışmalar bağlamında okunmalıdır. Uygarlık sürecinin
ve yönünün daha iyi tanımlanması, özelliklerinin daha iyi çözümlenmesi
önümüzde duran görevlerdendir. Gerek yöntem gerekse düşünsel olarak uygarlık
kuramının Avrupa dışındaki bölgelere ve toplumlara da uygulanması, bu
modelin sınanması ve geliştirilmesi için önemli bir adım olacaktır. 13
Uygarlık Süreci’nin Türkçe’de de yayımlanışı, eleştirel okurların artmasını
sağlayacak ve umarım uygarlık kuramının geliştirilmesine neden olacaktır. Zaten
Elias’ın çağrısı da bu yöndedir:
İnsanların sıkı sıkıya sarıldıkları bir otorite olmak istemiyorum. Bütün dileğim, çalışmalarımın
gelecek kuşaklara, kendi yaşamlarının sürekliliğine ilişkin bilinçlerini, kendileri
üzerine düşünme ve önceki kuşakları aşabilme eğitimleri ve yaratıcılıkları için
gerekli olan güç ve nesnellik ile birleştirmeleri için cesaret vermesidir (Elias,
1977: 67f.).
Almanca’dan çeviren ENDER ATEŞMAN
13 Bu araştırmalar arasında, Elçin Kürşat-Ahlers’in (1994) ve Waldhoff’un (1995) Türk toplumunda
devletin oluşum sürecini inceleyen çalışmalarını saymak mümkündür.