dergi

224
leri ve güdümleri altında bir halifelik kotarma girişimlerinin yarattığı tedirginliğe
bağlı olarak daha da artmıştır (İnalcık, 1987: 28). 21
Saltanatın kaldırılıp halifeliğin sürdürülmesi kararını sorgulayanlardan bazıları,
Mustafa Kemal’in saltanatın şiddetle karşısında yer alırken halifeliği savunduğu
bu ara dönemde kendisini “halife” kılmak isteğinde olduğunu iddia etmektedirler.
Kökeninin Kazım Karabekir’e dayandığı anlaşılan bu savın özü,
Mustafa Kemal’in “büyük bir taassupla hilafet ve saltanatı şahsına almak” istediği
ancak “muvaffak olamayınca da 180 derece aksine” yürüyerek “Hilafet’i almak
kadar yıkmanın da bir güç gösterisi olacağı” görüşüne vardığı şeklindedir
(Mısıroğlu, 1990: 413-417 ve 1993: 183). Ancak Mustafa Kemal’in uzunca bir zamandır
kendisine çizdiği yörüngeye tamamen zıt olan böylesi bir emeli olduğunu
ileri sürmek oldukça iddialı bir savdır. Kaldı ki halifeliğin kaldırılması arifesinde
durumu sezen bazı milletvekillerinin kendisine millet adına halifeliği alması
yolundaki telkinlerine Mustafa Kemal’in soğuk baktığı ve bunu reddettiği
bilinmektedir (Gentizon, 1983: 58). Aslolan, yeni rejim (“Cumhuriyet”) için resmileşme
yolunda zihinlerin henüz yeterince ikna olmadığı ve ne getireceği tam
belli olmayan Lozan görüşmelerinin yakınlaştığı bir dönemde, üstelik saltanatın
kaldırılmasının yarattığı hoşnutsuzluklar da ortadayken ve bunlarla başetmeye
çalışılırken, bir de halifelik gibi hassas bir mesele üzerinde keskin bir tutum
almanın yaratacağı risklerin iyi hesaplanmasına bağlı olan “taktik” bir ertelemedir
(krş. Tunçay, 1989: 69). 22
Nitekim Lozan Konferansı’na yalnızca Ankara hükûmetinin katılması, saltanat’ın
kaldırılması kararı ile kesinlik kazandıktan sonra, Hilafet’in İlgası’na yönelik
fikrî olgunlaşmayı sağlayacak yönde girişimlerin başladığını tespit etmek
zor değildir. Bunun en belirgin örneği 1922 yılının sonlarından itibaren ülke
içinde dolaşıma sokulan, imzasız ama Adalet Bakanı Seyit Bey tarafından kaleme
alındığı bilinen bir risale ile “umumi efkâr”ın halifeliğin kaldırılması yolun-
21 İngiltere’nin hilafetle ilgilenmesi 18. yüzyılın sonlarından itibaren Hindistan Müslümanları’nın
Osmanlı Halifesi’ne bağlılıklarını kendi yararına kullanma amacıyla Osmanlı-yanlısı bir çizgide
başlamış, ancak 1870’lerden sonra Osmanlı-İngiliz ilişkilerinin hasmane hale gelmesine bağlı
olarak “karşı halifelik” seçeneklerine yönelerek devam etmiştir (bkz. Özcan, 1998a). Bu süreçte
en uç noktada bir “İngiliz halifeliği” noktasına dahi varılmış, İslâm dünyasındaki etkin konumu
ve yaygın nüfuzundan dolayı İngiltere’ye hilafetin daha çok “yakışacağı” şeklinde görüşler gündeme
gelmiştir (Öke, 1991: 12-13). Ancak halifeliğe yönelik bu “siyaseten” ilgi homojen bir mahiyet
arz etmemiş, İngiltere’nin çıkarının nerede olduğu konusunda beliren muhtelif görüşlere
bağlı olarak bir Arap halifeliği arayışından, Osmanlı halifeliğine destek vermeye kadar uzanan
bir seçenekler spektrumu ortaya çıkmıştır (Özcan, 1998a; ayrıca bkz. Şimşir, 1999: 107-109).
22 Bu konuya ilişkin olarak Kürkçüoğlu’nun yorumu da kayda değerdir. Lozan Konferansı sonuçlanıncaya
kadar “İslâm etkenine” ülke içinde ve dışında ihtiyacın devam ettiğine dikkat çeken
Kürkçüoğlu, Konferans’ta azınlıklar konusu tartışılırken İngiltere’nin Kürtleri azınlık statüsüne
sokma girişimine Türkiye’nin Müslümanlar arasında fark gözetilemeyeceğini vurgulayarak karşı
çıkmasını, İslâm’a halen duyulan ihtiyacın somut bir göstergesi olarak işaret etmektedir (akt.
Öke, 1991: 81-82).