dergi

TÜRKİYE’DE LAİKLİĞİN TARİHÎ DİNAMİKLERİ 155
Gabrieli’nin de ifade ettiği gibi, bugünkü milliyet fikrini meydana çıkaran âmiller
bir tarafa bırakılacak olursa, asabiyet ile milliyet arasında kısmi bir münasebet
bulmak belki mümkün olur (aktaran Meriç, 1996: 151). Bu noktada Öğün’ün
milliyetçiliğin modern kavramlaştırmasına yönelik itirazı anlam kazanmaktadır.
Geleneksel ve çağdaş etnik tezahürleri bakımından Öğün (1997: 239-40),
milliyetçiliğin, modernliğe özgü ekonomik-politik oluşumların ürünü nevzuhur
bir olgu olarak alınmasına karşıdır. Ancak, kanaatimizce, geleneksel izdüşümleri,
onun, modern bir olgu olduğu gerçeğini değiştirmemektedir. Modernliğin,
bir yandan tüzel kişilikle, 9 diğer yandan –ism’lerle (ideolojiler) karakterize kavramlaştırması
muvacehesinde, ‘nation’ ve ‘nationalism’-Gellner gibi düşünürler
tarafından belirlenen dinamikleri tartışmaya açık olsa da- modern dünyanın
ürünü kavramlar olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bu, yapısal, organik şeklinin dışında asabiyetin bir de fonksiyonel çeşidi vardır:
Sebeb asabiyeti. 10 Bir tür birincil bağlılığa dayanan neseb asabiyetinin evrimini
ifade eden sebeb asabiyetini sağlayan en önemli bağ olarak akla ilk gelen,
din’dir. Ancak Durkheimyen şekilde bir tür sosyolojist bir açıklamaya dayanan
İbni Haldun’un felsefesinde, din, sebeb asabiyetinin sebebi değil, sonucudur.
Sebeb asabiyeti, esas olarak, teknik, coğrafya, tarihî gelenek-görenekler gibi, insan
topluluklarını, fiziksel varlığını sürdürmenin ötesinde tarihin aktörü kılmaya
yönelik ikincil bağlılıkların bileşimini ifade eder. Sebeb asabiyeti sayesinde
sağlanan sosyal ve siyasî oluşum süreci sonunda din veya inanç, temel bir belirleyici
gibi asabiyetin yerini tutmuş görünür (Hassan, 1977: 205-6).
Asabiyet türlerinin birbirlerine dönüşümü açısından Mukaddime’ye baktığımızda
ise şöyle bir yargıda bulunabiliriz: Yukarıda da belirttiğimiz üzere sebeb
asabiyeti, birincil bağlılığa dayanan neseb asabiyetinin dönüşüm ve evrimini
ifade eder. Sebeb asabiyeti sayesinde sağlanan sosyal ve siyasî oluşum süreci
sonunda din veya inanç, temel bir belirleyici gibi asabiyetin yerini tutmuş görünür
(Hassan, 1977: 205-6). Dolayısıyla bu kavramlaştırmaya göre asabiyetin,
birincil bağlılık, neseb temelinde işlevsel olması, bir ikincil bağlılık ekseni, üstkimliğin
referans noktası olarak dinden soyutlanması anlamına gelmektedir.
Türkiye örneğinde ulusallaşma ile laikleşme süreçleri arasındaki ilişkinin özü
de burada yatmaktadır. Nitekim Martin de az-çok farklı dinamiklerden doğsa
da Avrupa örneğinde aynı ilişkiyi açıklarken benzer tespitte bulunur. Sezar ile
Tanrı arasındaki işbölümünden dolayı Roma’nın pagan esprisi geçerliğini ko-
9 Öğün’ün (1997: 261) aynı yazısında geçtiği üzere, egemenlik teorisi bağlamında, halk, Rousseau
tarafından ‘organik bir topluluk’ olarak algılanırken, ulus, halktan farklı olarak soyut, mekanik
bir topluluğu, tüzel bir kişiyi ifade etmektedir (Tunaya, 1981: 279-80). Nitekim Doğu Ergil (1997:
67) de Benedict Anderson’un ünlü kavramlaştırmasına atfen, ulus’un, ‘muhayyel’(hayal edilen,
varlığı zihnen benimsenen) bir siyasal topluluk olduğunu belirtir.
10 Asabiyet kavramı mutlak olarak kullanıldığında anlaşılan neseb asabiyeti’dir. Sebeb asabiyeti ise,
bizce, din, vatan gibi yüce gayeler uğrunda gayret anlamına gelen ‘hamiyet’(zeal) ile karşılanabilir.